ص: 2

تقدیم به:

پرچمدار امامت کبری و خلافت عظمی

حضرت ولی عصر مهدی منتظر حجة بن الحسن العسکری ارواحنا فداه (عج)

یا أیّها العزیز مسّنا و أهلنا الضّر و جئنا ببضاعةٍ مزجاة، فأوفِ لنا الکیل و تصدّق علینا إن الله یجزی المتصدقین

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

در بعضی مسندها، اسنادهای دیگری هم دارد که صحت آنها را چند تن از بزرگان حدیث تأیید کرده اند.

هم چنین به یاری خداوند چند اِسناد صحیح دیگر را هم در آغاز بخش پیوست خواهیم آورد.

بنابراین، مناقشه در درستی حدیث و اینکه آیا این سخن، فرمایش پیامبر بزرگوار صلی الله علیه و آله وسلم است یا نه، سودی نخواهد داشت، گرچه، ابن تیمیه بنابر عادت همیشگی آن را دست آویز قرار می دهد. البته چاره ای جز اعتراف به آن وجود ندارد، همان گونه که گروهی از بزرگان چنین کرده اند.

از جهت دلالت نیز، در این کتاب چهل وجه برایش آورده شده است. در زمینه ی فقه حدیث، یا متن آن، یا قرینه های خارجی، یا حدیث های دیگر که همگی در پرتو کتاب های معتبر و با استناد به گفته های مشهورترین دانشمندان علوم گوناگون این قوم است؛ به گونه ای است که در دلالت این حدیث شریف به برتری حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام و ولایت بدون فاصله ی ایشان پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم جای هیچ گونه تردیدی باقی نمی گذارد.

ص: 7

کردند، آن گونه که در تعبیر بعضی از آنان است، تأویل باطل و ناروا، که خود گواه است بر آنکه حدیث بر عقیده امامیه دلالت دارد..

این نکته، بعضی از آنان را (مانند نویسنده ی الصواعق) واداشته که بگویند:

«وبر فرض صحت، احتمال دارد آن را بر پایه عقیده اش به این معنی روایت کرده است، و با فرض روایت آن با همین لفظ، تأویل آن بر ولایت ویژه متعیّن می شود، مانند حدیث دیگر پیامبر _ صلی الله علیه و آله وسلم که فرمود: أقضا کم علیّ».

براساس این سخن، این حدیث بر امامت و ولایت پس از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم دلالت دارد و بطلان خلافت غیر او، کاملاً روشن می شود. واین سخن اقتضا دارد که گفته شود راوی شیعه بوده است و لذا حدیث را به این معنی بر پایه ی عقیده اش روایت کرده است!!

در پاسخ می گوییم:

نخست: این که اگر این باب را در حدیث های روایت شده از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و غیر او باز کنیم، شریعت باطل می شود و دین اسلام با تمام اصول و فروعش دگرگون می شود، نتیجه ای که هیچ مسلمانی نمی پذیرد.

دوم: این که ابن حجر از کجا می تواند ثابت کند که راویان این حدیث، همگی شیعه هستند و این را بر پایه ی باورشان روایت کرده اند؟

سوم: ابن حجر درباره ی راویانی همچون: ابوداود طیالسی، احمد بن حنبل، ترمذی، نسائی، ابویعلی، طبری، طبرانی، خطیب، ابن عبدالبرّ، ابن حجر عسقلانی، جلال الدین سیوطی و مانند آنان چه می گوید؟ آیا اینان متوجه نشده اند که این حدیث را شیعیان (بر پایه باورشان) روایت کرده اند؟ یا همگی آنان مانند او، شیعه هستند؟

این کلام، پاسخ به نخستین تأویل اوست.

او می گوید: «و به فرض آنکه به همین لفظ روایت کرده، تأویل آن به ولایت خاص متعیّن می شود».

بنابراین، بر «ولایت» دلالت می کند، لیکن «تأویلش به ولایت خاص متعیّن می شود».

این «ولایت خاص» چیست؟ و چه عاملی، بر این کلام مطلق، تخصیص زده است؟

ابن حجر پاسخی به این پرسش ندارد، در حالی که اگر سخن به طور عموم و اطلاق روشن باشد، جز به دلیلی قوی نمی توان از ظاهرش دست برداشت.

بنابراین، تأویل جایز نیست، چون دلیل ندارد. ابن حجر ناچار به اعتراف شده است و می گوید: «به هر صورت اگر احتمال تأویل نداشته باشد...»

ص: 8

پس چرا «تأویلش متعیّن می شود»؟

می گوید: «پس اجماع بر حقانیت ولایت ابوبکر و دوشاخه آن است».

بنابراین تمام این تلاش ها، مانند آن است که ابن تیمیّه اصل حدیث را انکار می کند. نیز تحریف هایی، آن گونه که در روایت بخاری، بغوی و پیروان شان است و نیرنگ بازی ها، آن گونه که در گفته های ابن حجر مکّی است.

همه ی آنها برای اجماع ولایت ابوبکر و دو شاخه آن است، یعنی: ولایت عمر و عثمان!!

ص: 9

«پس از کلام رسول خدا، کسی نزد من دوست داشتنی تر از علی نبود». بدین ترتیب بریده توبه کرد، اما از رفع دشمنی خالد و دیگر افراد آن گروه، چیزی نمی دانیم، بلکه حوادثی که پس از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم رخ داد، تأکید بر ادامه ی خشم و دشمنی آنان دارد!!

4_ در آن خبر آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به بریده فرمود: «آیا منافق شدی، ای بریده؟». یعنی دشمنی با حضرت علی علیه السلام قطعا نشانه ی نفاق است. این نکته در بسیاری از حدیث های صحیح آمده لذا بریده عذر خواست و دست پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را گرفت و گفت: «بر مبنای اسلام با شما بیعت می کنم». این سخن دلالت دارد بر این که دشمنی با علی علیه السلام ، خارج شدن از اسلام است. این گونه است وضع خالد و گروهی که بریده را تشویق کردند تا نزد پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از علی علیه السلام شکایت کند برای اینکه «از چشم پیامبر بیفتد!».

5 _ رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در این خبرها فرموده است که: علی جز به آنچه به او فرمان داده می شود، عمل نمی کند».

پوشیده نیست که این عبارت، دلالت بر بلندی مقام ایشان دارد.

علی حسینی میلانی

25/1/1416 ه_.ق

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

و مورد اعتماد خودشان نقل کرده اند. به ادعای دهلوی، تنها ثعلبی آن را آورده است. سپس روایت های آن را تضعیف کرده و آن را به تمامی محدثان اهل سنت نسبت داده است! و ثعلبی را به بیهوده گویی توصیف کرده که میان خشک و تر، جدایی و تفاوتی نمی بیند. با وجود این که ثعلبی _ به اعتراف کتاب های خودشان _ از دانشمندان بزرگشان است، از جمله کتاب «ازالة الخفا فی سیرة الخلفا» نوشته ی پدر دهلوی. وی می گوید: «این حدیث را منحصرا ثعلبی نقل کرده است» که این سخن، خود از دروغ های آشکار و رسوا کننده است.

به هر حال، روش این مرد در کتابش چنین است. او هر دلیلی را که در کتاب های معتبر اهل سنت و از زبان دانشمندان بزرگ و سرآمد خودشان در راستای دلالت بر حقانیت مذهب امامیه می یابد، مورد تکذیب و ردّ و دشمنی و تعصب قرار می دهد.

از جمله، حدیث شریف ولایت است که هر انسان منصفی که بخشی از اِسنادهای آن را در این کتاب ببیند، می یابد که از فضیلت های بسیار ارزشمند حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام است که باخبرهای کاملاً صحیح ثابت شده است. بدین روی، ژرفای دشمنی و کینه توزی دهلوی برای هر فردی منصف نمودار می شود.

ص: 15

ما کسانی یافتیم که می پندارند که ابوبکر پیش از زید و خبّاب اسلام آورده است. نیز کسانی یافتیم که گمان می کنند آنان پیش از او به اسلام گرویده اند. بهترین راه ها، متعادل ترین راه است که بیش از دیگر راه ها، محبت و رضایت همگان را در نظر گیرد، یعنی اینکه بگوییم: اسلام اینان همزمان بوده است، چون اخبار و آثار نسبت به آنچه گمان دارند یکسان و برابر است، و هیچ یک از دو قضیه، از نظر صحت نقل، برتر از دیگری نیست.

در مورد امامت ابوبکر، به حدیث های رسیده استدلال می شود و نیز به سیره پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم که او را از دیگران جدا فرمود.

عثمانیه پرسش گروه مخالف خود را بدین سان باز می گویند: چرا شما علی بن ابی طالب را در این گروه قرار نمی دهید؟ (در حالی که افراد بسیاری را می دانید که او را مقدم می دانند و روایت های فراوانی را که در این زمینه نقل شده است).

می گوییم: براساس روایت های صحیح و گواهی های استوار، می دانیم که او در سن جوانی اسلام آورد که بی تجربه بود. لذا نقل کنندگان را تکذیب نمی کنیم، ولی نمی توانیم اسلام آوردن او را به اسلام افراد بالغ برسانیم، چون سنّ اسلام آوردن او را، میان پنج تا نُه سالگی گفته اند. برای موازنه، میانگین دو روایت گرفته شود. می توان حق را از باطل شناخت؛ بدین گونه که سال هایی که به خلافت رسید و سال های عمرش، و سال های عمر عثمان و ابوبکر و مدت سکونت پیامبر در مدینه و در مکه هنگام اظهار دعوت، محاسبه شود، بر این اساس به نتیجه ی صحیح می رسیم که او در هفت سالگی بوده است. از سوی دیگر، اجماع در مورد تاریخ قتل او ماه رمضان سال چهلم است.(1)»

ابوجعفر اسکافی در پاسخ به او می گوید:

«اگر نبود نادانیِ غالب بر مردم و دوست داشتن تقلید، برای نقض دلایل عثمانیه، دلیل و برهان نمی آوردیم.

همه ی مردم می دانند که دولت و حاکمیت، از آنِ صاحبان آن عقیده است، و همگان، توانایی و منزلت بزرگان، علما، امیران و ظهور سخنشان و قهر سلطانشان و تقیه نداشتن آنان را دانسته اند. بدیهی است که منزلت و جایزه برای راویان اخبار و احادیث برتری ابوبکر بود، بنی امیه هم تأکید فراوانی به این کار داشتند، محدثان نیز برای طلب امتیازات که در دست قدرت ها بود، حدیث جعل کردند.

ص: 16

لذا تلاشی را فرو نگذاشتند (در دوران حاکمیتشان) که یاد و نام علی و فرزندانش را بزدایند، نورشان را خاموش و فضیلت ها و منقبت ها و سابقه های آنان را پنهان دارند، و مردم را به ناسزاگویی و لعن آنان بر منبرها وادارند. و همواره با اینکه تعدادشان اندک و دشمنانشان بسیار بود، خون های آنان از شمشیرها می چکد، و همواره کشته، اسیر، فراری، بی خانمان، خوار و ذلیل و یا ناامن و نگران بودند.

تا آنجا که فقیه یا محدث یا راوی خبر و سخنگو که به نزدشان می آمد، به شدت تهدید به مجازات سنگین می شد، مبادا چیزی از فضائل آنان را بیان کند. و اجازه نمی دادند کسی گردشان بچرخد. تقیه به درجه ای رسید که اگر محدّثی می خواست حدیثی از علی بیان کند، از نام بردن او خودداری می کرد و می گفت: مردی از قریش گفت، یا مردی از قریش انجام داد، و نام او را بر زبان نمی آورد.

آنگاه دیدیم که تمام کسانی که با هم اختلاف داشتند با نیرنگ در پی شکستن فضیلت های او بودند و حیله ها به کار بردند و تأویل ها کردند. تمام آن گروه ها در این قضیه همداستان بودند، مانند این افراد و گروه ها: خارجیِ از دین برگشته، ناصبیِ کین توز، نوجوان سرگشته، معاند دروغ زن، عثمانی حسود، که اعتراض و بدگویی کند، و نیز معتزلی که در کلام فرورفته و در علم اختلاف دانا شده و همانندی و جاهای بدگویی و انواع تأویل را شناخته است. اینان، گاه برای ابطال منقبت های او چاره اندیشیده و فضیلت های مشهور او را تأویل کرده اند، گاهی آنها را به مکانی برده اند که راه ندارد، و بار دیگر با قیاس نااستوار در پی کاستن منزلت او بودند. اما با تمام این تلاش ها، همواره بر توانایی، والایی، روشنی و پرتوافکنی او افزوده می شود.

همچنین دانسته اید که معاویه و یزید و حاکمانی از بنی مروان که بعد از آنها آمدند، در طول حکمرانی خود (حدود هشتاد سال) از هیچ تلاشی فروگذار نکردند و مردم را به ناسزا گفتن و لعنت فرستادن و مخفی داشتن فضیلت ها و پوشش منقبت ها و سابقه ها واداشتند...

و می دانید که بعضی پادشاهان، بسا گفتار یا دینی را که از روی هوی و هوس بر پا می دارند و مردم را مجبور به پذیرش آن می کنند، به طوری که چیزی جز آن را نشناسند. مثلاً حجاج بن یوسف مردم را بر قرائت قرآن به قرائت عثمان، و رها کردن قرائت ابن مسعود و ابیّ بن کعب ناگزیر ساخت، و مردم را بر این کار تهدید کرد، افزون بر آنچه خودش و جباران بنی امیه و سرکشان بنی مروان نسبت به علی و شیعیانش روا داشتند، با این توجه که حکومتش نزدیک به بیست سال طول کشید. با مرگ حجاج، مردم عراق بر قرائت عثمان گرد آمدند، و فرزندانشان تنها این قرائت را شناختند و بر پایه آن بزرگ شدند، چون پدران از بقیه قرائت ها مانع شدند و آموزگاران از آموزش

ص: 17

آنها خودداری کردند، تا جایی که اگر قرائت عبدالله و ابیّ را برایشان می خواندی، آن را نمی شناختند و با اکراه و هجو کردن گمان می بردند که آن را تألیف کرده ای، بنابر انس به عادت و نادانی فراوان، چون اگر حکومتی بر رعیت فراگیر شود و روزگار سلطه به درازا بکشد، و ترس همگانی شود و تقیه شامل حالشان گردد، بر بی تفاوتی و دوری جستن همداستان می شوند، و روزگار همواره بصیرتشان را می گیرد و نهادهایشان کاهش می یابد و عادت هایشان نقض می شود، تا آنجا که بدعتی را که به وجود آوردند در سنتی که می شناختند کاملاً فرو می رود.

حجاج و کسانی که او را به فرمانروایی گماشتند (مانند عبدالملک و ولید) و دیگر فرعون های بنی امیه قبل و بعد از آنها، بر کتمان نیکویی ها و فضایل علی و فرزندان و شیعیانش و کاستن منزلتشان بیشتر حرص داشتند تا فروانداختن قرائت عبدالله و أبی، چون آن قرائت ها نقشی در محو فرمانروایی و تباهی امرشان و افشای احوالشان نداشت، در حالی که شهرت فضل علی علیه السلام و فرزندانش و نمایاندن نیکویی های آنان، باعث هلاکت و چیره شدن حکم فراموش شده قرآن می بود؛ لذا بسیار کوشیدند تا فضایل حضرتش را پنهان بدارند و مردم را به این کار واداشتند.

ولی خداوند اجازه و رضایت نداد جز به این امر که شأن و حال او و فرزندانش، همواره در روشنایی روز افزون باشد، یادشان افزایش و گسترش یابد، حجتشان روشن و قوی، برتری آنان آشکار و شأنشان والاتر و منزلتشان عالی تر شود، به طوری که اهانت ها موجب عزت و برنامه خاموش کردن یادشان، مایه ی زنده ماندن گشت و هر شرّی که تدارک دیدند، به نیکی و خیر بدل شد.

امروز فضیلت ها و ویژگی ها و برتری ها و سابقه هایی که از علی به ما رسیده است، هیچ یک از پیشینیان نسبت به آنها بر او پیشی نگرفته و هر کس خواستار برابری با او و بهره مندی از آنها بوده، نتوانسته است. و اگر نبود که تمامی آن امور، در شهرت چون قبله برپا و در فزونی همانند سنت های استوار است، حتی یک حرف از آنها به روزگار ما نمی رسید، و وضع آن گونه بود که توصیف کردیم.(1)»

ص: 18

است، نوشته های معروفی دارد. حسین بن علی کرابیسی با او سخن می گفت و مناظره می کرد، به من خبر رسید که او در سال 240 درگذشت.(1)»

یاقوت می گوید: «محمد بن عبدالله أبوجعفر اسکافی در شمار شهروندان بغداد بود. از متکلمان معتزله است؛ کتاب هایی دارد؛ با حسین بن علی کرابیسی مناظره و گفتگو می کرد و در سال 240 درگذشت.(2)»

قاضی القضاة عبدالجبار او را در طبقه ی هفتم از طبقه های معتزله یاد کرده و می گوید: «أبوجعفر، فاضل عالِم بود. هفتاد کتاب در علم کلام نگاشت. در دوران حیات ابوعثمان جاحظ کتاب او «العثمانیه» را نقض کرد. جاحظ در جمع ورّاقان بغداد وارد شد و گفت: این کودک، حومه ی شهری کیست که معترض نقض کتاب من شده است؟ ابوجعفر که نشسته بود، پنهان شد تا او را نبیند. ابوجعفر قائل به برتری قاعده ی معتزله ی بغداد بود و نسبت به آن مبالغه می کرد. او اعتقاد علوی داشت، محققی منصف با اندکی عصبیت بود.(3)»

ص: 19

امیرالمؤمنین! مستانه بخوابد، و بر گناهانش یارانی بیابد!

و این مملکت جز با لغزاندن اضدادش استواری نیابد، و فراخوانی قومی جز با هلاکت دشمنان و معاندینش به انجام نمی رسد.

ص: 20

کاری، نه یاوری و نه برادری.

چه پول هایی بر این امر بذل شد، چه بزرگانی که در این مسیر پرورش یافتند، چه گفته هایی که پذیرفته شد، و چه سختی هایی که پشت سر نهادند، تا اوضاع و احوال خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به آنجا رسید که رسید.

عموم تاجران و کشاورزان از خواسته های باطنی پادشاهان و زمامداران و شیطان های بزرگ غافلند. لذا پنهانکاری هایی پوشیده و مخفی شد و قضیه هایی شهرت یافت. سرشت شهرنشینان و مردم عوام، مطابق خواست پادشاه شکل گرفت و مردم در راستای هدف های اصلی او تربیت و آموزش یافتند.

درخت دوستی با آنچه حاکم دارد و دشمنی با خاندان محمد صلی الله علیه و آله وسلم و بزرگان آنان به بار نشست و در بازارها زبانزد عامه ی مردم شد. دشمنی و نفاق میان مردم گسترش یافت. پیروان حاکم با پشتوانه ی او، آشکارا سخن می گفتند و درگیری و دشمنی داشتند. هرکس از حاکم ناخشنود بود، زیر بار دشنام و قتل و تبعید و تازیانه بود. همه ی منافع به سوی یاران دستی و زبانی حاکم سرازیر شد و دولت بنی امیه و همدستانش استوار و محکم شد. مخالفانش با زور و ستم، خوار و ناتوان شدند. پرهیزکار، باورش را پنهان کرد و خردمند، عبادتش را مخفی داشت.

بدین گونه کارها میان مردم گذشت، و روزگار و دوران ها دشوار شد. در کشور، کتاب ها به همین شیوه نگاشته شد و خواستگاه های آن کتاب ها بر بیشتر افراد پوشیده و مشتبه ماند، زیرا مردم، بندگان دنیا هستند و سرشتشان دوستی دنیاست و دلبستگی به شمشیر و قلم و دینار و درهم که نزد حاکم است. در حالی که خاندان محمد صلی الله علیه و آله وسلم و پیروانشان زیر سایه ی ناامنی و بعضی هم زیر سایه ی شمشیر قرار داشتند.

از طرفی دیگر، بر کسی پوشیده نیست که چگونه عموم مردم به سرعت از روی طمع یا ترس به خواست های حاکمان پاسخ مثبت می دهند، هر گونه و هر جا و هروقت که او بخواهد!!

با تمام این اوضاع و احوال، نماز برپاست، صدای اذان بلند است، روزه اعتبار دارد، استطاعت حج برقرار است، زکات پرداخت می شود، جهاد برپاست، مردم بر پایه رتبه هایشان قرار گرفته اند، بازارها منعقد است، راه ها با پای ستوران کوبیده شده و لهو و لعب میان مردم فزونی یافته است. در شهرها جز برای فرزندان و پیروان امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام سختی، ناامنی و نهان زیستی وجود ندارد.

هنگامی که با قتل عثمان، امور برای بنی مروان هموار شد و نفرت و کینه از علی بن ابی طالب علیه السلام و بزرگانش در دل مردم جایگزین گردید و این آشفتگی وسردرگمی میانشان پابرجا

ص: 21

شد، شیطان هم بر این آتش دمید و بر زبان آورد که حاکم به هلاکت رسید و خوار شد. اصول و فروع نوین در شریعت پدید آمد و رشد یافت، و شاخه های درازی بر آن رویید و میوه داد. اما حق، آنها را نکاشت و پیامبر آبیاری ننمود و عقل آنها را نچید و اولیا میوه اش را نخوردند و تهی دستان نچشیدند، لذا مذهب هایی نمایان گشت و مسائل اختلافی پدیدار شد.

خبرهایی، نسخ و آثاری به هم پیچیده شد. جهان، برخلاف و اختلاف و از هم گسستگی پایدار شد و سرشت حیوانی در شیوه مربیان و پرورش دهندگانش استواری یافت. همان گونه که صادق امین فرمود:

«یولَدُ المُولُودُ علی الفطرة، و إنّما أبواه یهوّدانه و ینصّرانه و یمجّسانه.»

سپس دولت بنی امیه از هم پاشید و دولت بنی عباس به وجود آمد.

بنی عباس دیدند که بنی امیه به نیابت، مملکت را برایشان آماده کرده اند. از این رو برنامه های خاموش کردن آتش خاندان ابوطالب را - که بنی امیه به اجرا گذاشته بودند - استوار داشتند، بر پایه ی آن بر مردم حکومت کردند و به خوشی و گوارایی از آن بهره بردند. به دانشمندانی که آنها را برخواسته هایشان یاری رساندند، اموالی بخشیدند و بدین ترتیب، افراد سرشناسی به استخدام خود درآوردند و مقام ها، رتبه ها، ولایت ها، بخشش ها و صدقه هایی را ارزانی آنان داشتند.

خاندان ابوطالب که با حکمرانی بنی عباس دیدند که حقوقشان ناروا گرفته شده، از ترس کشته شدن و تازیانه، به اطراف و اکناف گریختند و به بنی عباس گفتند که از این گستره دست بردارند. بنی عباس بزرگان قوم را فراخواندند و برای خاندان ابوطالب تدارک جنگ دیدند. منصور که به حکومت رسید، هزاران تن را کشت و هزاران نفر را فراری و آواره کرد.

کتاب «مقاتل الطالبیین»، نمایانگر گوشه ای از جنایت هایی است که بنی عباس نسبت به خاندان حضرت علی علیه السلام مرتکب شدند، تا درختشان را از ریشه برکنند و جمعشان را پراکنده نمایند و اموال و بزرگانشان را از بین ببرند.

به هر حال، بنی عباس برای آنکه با بنی امیه مخالفت کنند، دعوت و فرمان خویش را بگسترانند، و مملکت خود را از خطر خاندان حضرت علی علیه السلام نگاه دارند، دست به پراکنده کردن و در هم کوفتن زدند.

زمانی دولتشان استقرار یافت و قدرتشان مستحکم شد که فهمیدند درخت خاندان ابوطالب از هم پاشیده، شاخه هایش پژمرده، و آبیاری کامل نشده، خارهایش بریده شده و آبراهه اش، خشک گردیده است. در این هنگام بود که پایداری و آرامش یافتند.

آنان زمانی آسوده شدند که دیدند تمامی مردم در شهرها و آفاق شرق و غرب، دشمنان خاندان

ص: 22

حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم هستند و یاران حضرتش را از ایشان برتر می دانند، و با یادشان انس نمی گیرند... سپس خلفا و پادشاهان عرب و عجم در دروغگویی و انجام منکراتی فرورفتند که نبوت محمدی و خلافت علوی به فرمان خداوند متعال، دوری از آن را واجب کرده و حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم آن را سنت نهاده و درباره ی آنها، فرمان صریح داده است.

حاکمان مدارسی برپا داشتند تا مردم عوامی را سرگرم کنند که با هوس ها و اوهام خود با سفره های رنگین و چرب، لباس های فاخر و بخشش های فراوان خو گرفته بودند. هر سرکرده ی توده ی مردم را امام نامیدند تا خلافت پادشاهانه شان در میان آنان صحیح بنماید و خلیفه ی غاصب برای آن امامان، خود امام باشد؛ حال آنکه خود می دانستند که مرتکب گناهان شده و حرام می خورند. و صالح ترین افراد مدرسه نشین، دعوت کننده به خلیفه ی غاصب است که بر پایه ی عطاهای او ایستاده است و با دشمنانش، دشمن است و مراقب طعنه زنان بر اوست و کسانی را که از او حمایت نکنند، کافر می شمارد و بر این خدمت، جایزه های باارزش و مقام های درخشان و نعمت و لذت های بسیار در خواب و بیداری دریافت می کند. بالاترین موقعیت او در مدرسه این است که در برابر شیعیان، بایستد و حجت را بر ایشان اقامه کند.

مردم گروه گروه و نسل بعد از نسل که در پی هم می آمدند، به این باور گرویدند و بدین گونه، مذهب جبری ها میان عموم مردم پدیدار شد و خاص و عام به آن گرایش یافتند. کارگزاران شیطان صفتِ حاکمانِ نیرنگ باز و فرعون صفت، در پس پرده ها خود را پنهان داشتند. گرایش انسان های عامی به این مذهب های ساختگی، از پیوندشان به خداشناسی بسیار سریع تر بود که در حقیقت همان مذهب پرستش بت های یغوث و یعوق و نسر است. علمای این مردم هم به اختلاف پراکنی و نفاق افکنی پرداختند و فروشندگان و کشاورزان پیرو خود را به فراموشی سپردند و طلاق دادند و مدارس را هم فراگرفت و برتری جویی و پیشی گرفتن بر دیگران را پدید آورد و جهان به گونه ای سامان گرفت که اگر کسی برخلافش می گفت (گرچه راستگو بود)، کیفر می شد و اگر آمیخته به چیز دیگری می گشت، تحقیر می شد.(1)»

ص: 23

نامه ای نوشت، که ترجمه آن چنین است:

ص: 24

اِدریس از معرکه فَخْ گریخت و در حال تنهایی روی به دیار اندلس نهاد و عیسی بن یزید، تنها و آواره بمرد.

یحیی بن عبداللّه، بعد از مؤکدترین امان و اطمینان و تعهد و ضمان، به شهادت رسید. این همه جز آن کارهاست که یعقوب لیث با علویان طبرستان کرد و غیر از شهادت محمد بن زید و حسن بن قاسم داعی، به دست سامانیان است. و نیز جز آنها است که ابوساج با علویان مدینه کرد، و آنها را بدون پوشش از حجاز به سامَرّاء آورد. و این کار بعد از قتل ابن عمر بن علی به دست قُتَیْبَةُ بن مسلم باهِلی بود، آنگاه که او را به جرم پدرانش مؤاخذه می کرد و او از بیم جان، خود را نهان می داشت، تا بتواند از زندگی خود دفاع کند و از مرگ خود پیش گیری کند. و باز این نه چون کار حسین بن اسماعیل مُصْعَبی است که با یحیی بن عمر زیدی کرد. و نه چون آنست که مُزاحِم بن خاقان با عموم علویان کوفه انجام داد.

همین کافی است که بدانید در قلمرو اسلام شهری نیست مگر در آن شهیدی مظلوم از آل ابی طالب در آن به خون خود در غلطیده و در قتل او اُمَوی و عباسی شرکت نموده و عَدْنانیّ و قَحْطانیّ آن را تأیید کرده است.

«هر قبیله ای از عرب را که می شناسیم، از یَمانی و بَکْری و مُضَری، همه در خون آل علی (ع) شریکند. همانگونه که مُقَسِّمِ گوشتِ نحر شده مسابقه قمار، در خون آن شرکت دارد».

آل علی را حمیّت از دینِ خدا به سوی مرگ کشاند تا آنجا که زندگی ذلت بار را نپذیرفتند، مرگ عزتمند را استقبال کردند و جان های پاکشان از این دنیای زودگذر روی برتافت. آن عزیزان از هیچ جام شهادتی ننوشیدند مگر آن که شیعیان و نزدیکانشان نیز از آن چشیدند، هیچ نوعی از دردها و رنج ها بدانان نرسید، جز آنکه به یاران و پیروانشان نیز رسید.

ص: 25

کنارنشستگان هم افتادند. در این سرکوبی همه جانبه نه مهاجران جان سالم به در بردند و نه انصار از خطر رستند. آنان نه از خداوند بیم می کردند و نه از مردم شرم داشتند _ فراتر _ بندگان خدا را به بندگی می گرفتند و مال خدا را غنیمت می پنداشتند و در بین خود به چرخش در می آوردند. خانه خدا _ کعبه _ را ویران می کردند و اصحاب پیامبر گرامی را به بندگی می گرفتند. نماز واجب یومیه را تعطیل می کردند و اصحاب پیامبر گرامی را به بندگی می گرفتند. نماز واجب یومیه را تعطیل می کردند و بر گردن بندگان آزاد خداوند، داغ می نهادند و در حَرَمِ امنِ مسلمین بسان حرمِ کفار رفتار می کردند.

حزب اموی چون دست به فسق و جنایت یازد نمی تواند، بزرگ تر، بی پاسخ تر و کورتر جنایتی چون شهادت حُجْر بنِ عَدیّ و عَمْرو بنِ حَمِقْ خُزاعی را مرتکب نشود! جنایتی که با قربانیان آن، سوگندهای مؤکد خوردند و پیمان های استوار بستند.

زیاد بن سُمَیَّه هزاران تن از شیعیان کوفه و بصره را پس از آنکه به بند کشید و به زندان انداخت، بکشت.

ص: 26

مال نیفزود. سرانجام سُلَیمان بن صُرَد خَزاعی و مُسَیِّب بن نَجَبَه فَزاری و عبداللّه بن وال تمیمی را گروهی از مؤمنان گزیده، تابِعین بزرگ مرتبه، چراغ های هدایت مردم و سواران سلحشور اسلام، شرب شهادت نوشیدند.

ص: 27

ص: 28

جُعْفی، رُشَیْد هَجَری، زُرارة بن اَعْیَنْ، و فلان و پدر فلان رسید، جز این نبود مگر که این آزاد مردان عقیده مند _ خدای همه آنها را مشمول رحمت خود گرداناد _ (ائمه اطهار (ع)) را دوست می داشتند و از دشمنان آنان بیزاری می جستند و همین خود بزرگ تر جرم از نظر بنی امیه و بزرگ تر عیب برایتان بود!

ص: 29

همانطور که می دانیم دوستی اینان (امویان _ عباسیان) با کسانی چون مروان بن اَبی حَفْصَه یَمامی و علی بن جَهْم شامی، جز این نبود که این دو در ناصبی گری غلو می کردند و در عصیان در پیشگاه پروردگار پیشقدم بودند.

کار بدانجا رسید که هارون بن خَیْزران و جعفر مُتَوَکِّل بر شیطان _ نه بر رحمان _ مالی و هدیه ای را نمی بخشیدند، مگر به آن کس که آل ابی طالب را ناسزا گوید و ناصِبان را یاری دهد! این کسان (که مشمول چنین بخششی می شدند) عبداللّه بن مُصْعَب زُبیری و وَهَب بن وَهَب بَخْتری و از شعراء، مروان بن ابی حَفْصَه اموی و از ادباء عبدالملک بن قُرَیْب اَصْمَعی و _ در روزگار جعفر _ بَکّار بن عبداللّه زُبیری واَبی سَمْط بن اَبی جَوْن اموی و ابن اَبی شَوارب عَبْشَمی بودند.

ص: 30

هزار ماه بر منبر شام دشنام گفتند و ما در ولایت او شک نکردیم، نبوت حضرت محمد (ص) را سیزده سال تکذیب کردند و ما در نبوت او تهمت نزدیم. اِبلیس زمانی دراز به عبادتِ حق تعالی بزیست، ما در لعن بر او شک روا نداشتیم. ما پیوسته به کم نیروئی حق آزمایش شدیم، در حالی که به دولتش یقین داشتیم. به شهادت امام بعد از امام و رضا پس از رضا، دچار شدیم، امّا هرگز در امامت آنها تردید نکردیم. وعده خداوند انجام گرفتنی و امرش نافذ و جاری است.

«نه چنین است! به زودی خواهید دانست، باز هم نه چنین است! به زودی خواهید دانست. آنانکه ستم کردند به زودی خواهند دانست که به چه کیفر گاهی بازگشت خواهند کرد و خبر این امر را پس از مدتی خواهید شنید».

بدانید _ خداوند شما را مشمول رحمتش گرداناد _ بنی اُمیّه شجره ملعونه نفرین شده در قرآن و پیروان طاغوت و شیطان اند. اینان در محوِ محاسنِ امام علی (ع) سخت کوشیدند و کسانی را که به دروغ بر پیامبر (ص) حدیث می بستند، به مزدوری گرفتند. قداست مدینه را در هم شکستند و بیت المقدس را بر مدینه برگزیدند و مرکز خلافت را از کوفه به دمشق بردند. اینان برای از میان بردن این آثار مال ها بخشیدند و نیروها صرف کردند و مزدوران بگماشتند. امّا با این همه نه توانستند حدیثی از احادیثِ پیامبر خدا _ درود خدا بر او و آلش باد _ را از میان برند و نه آیه ای از کتابِ خدایِ تعالی را، تحریف کنند و نه کسی از دشمنان خدا را بر جایِ اولیای خدا، بنشانند. اولیائی که پیوسته با فضائل عترت بر سرشان (بنی امیه) می کوبیدند و با استدلال و برهان زبان آنها را فرو می بستند. و در این کار نه هیبت بنی امیه و نه ترس از آنان، سود نمی بخشید. زیرا حق چیره است اگر چه حق خواهان را خوار دارند و فزون است اگر حزبش اندک باشد. باطل خوار است اگر چه پایه های خود را با شبهه و زشتی محکم کند و چهره زشتش را زیبا گرداند.

عبدالرّحمن بن حَکَمْ که خود از اشراف بنی امیّه است گوید: «نسل سُمَیّه به شمار ریگ بیابان رسید و دخترِ پیامبرِ خدا (ص) بدون نسل است».

و دیگری گفته است: «نفرین خدا بر کسی که علی (ع) و حسین (ع) را ناسزا گوید، فرو دست باشد یا پیشوا» ابو دَهْبَلْ جُمَحّی در اوج قدرتِ بنی امیه و حکومتِ آل ابوسفیان، گفته است: «میگساران در حکومتِ بنی امیه خوش می خوابند و درامانند امّا هنوز عطشِ بازماندگانِ شهیدانِ طَفْ فرو ننشسته است».

سُلیمان بن قته گفته است: «شهید طَفْ از بنی هاشم با شهادتش گردن هایی از قریش را خوار کرد و با ذلت فرو افکند، و آن گردن ها برای همیشه خوار شدند و فرو افتادند».

کُمَیْت بن زید معاشر خالد بن عبداللّه قَشْریّ گفته است: «به بنی امیه در هر جا که گام نهادند، اگر چه از شمشیر بران و تازیانه آنان در هراس باشی، بگو: خداوند گرسنه کناد آنکس را که شما سیر

ص: 31

گردانیدید و سیر کناد آنکس را که با ستم شما گرسنه شد».

همه آنچه که بر شمردیم شگفت تر از بانگِ بحقِ بلند شعرای عباسی بر بام آنان نیست، اگر چه بنی عبّاس خوش نداشتند. امّا آنان نکوش شدگان و قربانیانِ ستم را نیز ستودند.

منصور بن زَبَرْقان، در پیشگاه هارون سروده است:

«فرزندان پیامبر و هر که آنها را دوست می دارد، از بیمِ مرگ سر به زیر افکنده و آرام اند، یهود و نصاری در امنیّت بسر می برند و اینان که از امت توحیدند در فشار و اختناق!»

دِعْبِل بن علی که خود از دست پروردگان و شاعرانِ بنی عباس است گوید:

«آیا نمی بینید که سی سال است، پیوسته شبان و روزان را با اندوه بسر می آورم. سهمِ آلِ علی (ع) را می بینم که در میانِ غیرِ آنان تقسیم شده و دستانِ آنها از حقوقشان خالی است».

نیز علی بن عبّاس رُومی مولی مُعْتَصِمْ گفته است:

«سوگند می خورم که مردانتان از جای نجبند مگر به رویشان در اندازند و چون کنیزکان آنها را بسوزانند. ای بنی عباس! چون شما تن به چنین ننگی می دهد و بر این کار صبر می کند. امّا پهلوان شجاع، تنها در میدان نبرد شکیبا و پایدار است. آیا هر از چند باید فرزندی از فرزندان پیامبر خدا محمد (ص) کشته شود و به خون در غلطد؟».

ابراهیم بن عبّاس صُولی _ نویسنده و عامل منتخب بنی عباس هنگامی که توسط مأمون از خاصان و مقربان شد، گفته است:

«او با اموال خود بر شما منت می نهد و از صد، یکی به شما داده شود!».

چرا نباید گروهی که پسرعموهای خود را از گرسنگی جانکاه می کشند و در عوض، سرزمین تُرک و دَیلم را پر از سیم و زر می کنند، سرزنش شوند! کسانی که دست یاری بر سر مَغْربی و فَرْغانی می کشند، ولی بر مهاجرین و انصار ستم می کنند! سیاهان نَبَطی را به وزارت و ختنه ناشدگان و گنگان عجم را به فرماندهی رساندند، و در آن حال آلِ ابی طالب را از میراثِ مادر و فَیْ ء جدشان باز می داشتند. علوی مستمندِ لقمه نانی است که از او دریغ کنند و در حالی که شکایتِ خویش به روزگار عرضه می دارد پیوسته گرسنه اش می دارند. از این سو خراج مصر و اهواز و صدقات حَرَمَیْن (مکه و مدینه) و حجاز به سوی ابو مریم مَدْیَنی و ابراهیم مَوْصِلی و ابن جامِع سَهْمی و زَلْزَلْ نوازنده و بِرْمُوصا رامشگر، سرازیر می شود. زمین ها و املاکِ بختیشوع نَصرانی برایِ خوراکِ سرزمینی کفایت می کرد. و میزان دریافتیِ بُغا ترکی و اَفْشینِ اُشْروسَنی برای جمع بسیاری از مردم کافی می نمود.

گویند متوکل دوازده هزار تن معشوقه برای خود برگزیده بود. و در این وقت سیّدی از سادات اهل بیت با یک تن زَنْگی و یا سِنْدی، روزگار بسر می آورد. خراج، خاص مسخرگان و سفره های

ص: 32

ختنه سوران و بهره سگ بازان و میمون پروران و مُخارِقْ و عَلُّویَه آوازه خوان وزَرْزَرْ و عُمَروبن بانَه دلقک بود. نسبت به لقمه ای و یا جرعه ای بر فاطمیان بخل می ورزیدند و با آنها به حساب مثقال و حبه رفتار می کردند و پس مانده هایِ غذا را به هزاران درهم می فروختند. و برای آنان از خوراک نظامیان، جیره تعیین می کردند. کسانی که خداوند خمس را بر آنان حلال و صدقه را حرام و بزرگداشت و محبتشان را واجب دانسته است، در تنگدستی می گذرانند و از فقر و ناداری، جای می دهند. آنان شمشیر را به گرو می گذارند و لباس تنشان را برای گذرانِ معیشت می فروشند. با چشمانی حسرت بار به فَیْ ءِشان می نگرند و با تنی رنجور و ناتوان با سختی های روزگار می ستیزند. گناهی جز این ندارند که نیایشان پیامبر (ص) و پدرشان وصیّ (ع) (علی) و مادرشان فاطمه (ع) و مادربزرگشان خدیجه کُبْری است. برخوردار از ایمان اند و راهنمایشان قرآن است. ولی حقوق آنان به جیب خدمتکاران و هرزگان دلقک و عشوه بازان و آوازه خوانان، فرو می ریخت و خُمسشان به مصرفِ تهیه مجسمه های خروسکان و بوزینگان نمایش و کوسه و زن کوسه مسخره و شترانِ مسابقه می رسید!

چه بگویم از گروهی که درندگانِ وحشی و سگانِ درنده را به جان زنانِ مسلمان و بندگان خداوند انداختند. تربتِ پاکِ حسین _ بر او درود خدا باد _ را با خیش شخم زدند. و زائران حرم پاکش را به شهرهای دور، تبعید کردند. چگونه توصیف کنم از قومی که خود حاصل نطفه های مستان در رحم زنان رامشگرند، چه می توان گفت درباره خانواده ای که از میانشان روسپی و مردان مُخَنَّثْ برخاست و لواط و انحراف جنسی را به آنان می شناسند. ابراهیم بن مَهدی آوازه خوان، متوکّل عضواً زن صفت و مُعْتَزّ مخنث بود! فرزند زُبَیْدَه (امین) کم خرد و کین توز بود. مأمون برادرش را بکشت و مُنْتَصر پدرش را. موسی بن مهدی مادرش را سم خورانید و مُعتَضِد عمویش را.

ص: 33

داده اند و در بابِ کارهایِ ننگینش حدیث آمده است. وَلید ستمگر بنی امیه، حجاج را بر مشرقِ کشورِ اسلامی و قُرَّة بن شَریک را بر مغربِ آن، حاکم کرد.

سُلیمان شکم پرستی بود که سرانجام شکمش، او را هلاک کرد و بر اثر پرخوری بمرد. یزید بن عبدالملک همنشین سَلامه و حَبابَه، حُکمِ جهاد را با شراب نسخ کرد! و دورانِ خلافتش را با نواختن عود و ساز بسر آورد. او نخستین کسی بود که حقوقِ زنانِ آوازه خوان را بالا برد و آشکارا به فحشا دست آلود.

چه بگویم از کسی که سهمی از او به مروان و سهمی دیگر به یزید بن معاویه می رسد و او خود ملعون منتسب به دو ملعون و کافری سرسخت و مرتبط به دو کافر است. هشام مولی یوُسُف بن عمر قاتل زید بن علی است. ولید بن یزید برکنار شده از جانبِ بنی مروان، کافرِ به خدایِ رحمن، سوراخ کننده قرآن با پیکان، نخستین سراینده شعر در نفیِ ایمان و متجاهرِ به فسق و عصیان بود. او کسی است که با نامادری هایش درآمیخت و به لواط با برادرش متهم شده است.

این رذیلت ها با تمام بزرگی و فزونی و زشتی و پلشتی، در قبالِ رذیلت های عباسیان که شهرِ ستمکاران را بنیان نهادند و اموالِ مسلمانان در لهو و لَعِبْ و عصیان به هدر دادند، بس ناچیز است. _ خداوند شما را به رشد رساناد _ امامان هدایتگر و راهنما که به حق قضاوت کردند و به عدالت رفتند اینهایند و اینگونه اند از اینرو خطیب جمعه شان سخن می راند و نماز جماعتشان برپاست.

اگر تشیع در خراسان به کسادی گرائیده در حِجاز و حَرَمَیْن و شام و عراقَیْن و در جَزیره و ثَغْرَیْن و جِبال و یغارین، رونق گرفته است. اگر امیری یا وزیری بر ما سخت گیرد و فشار آورد، می دانید که ما پیوسته به امیری توکل داریم و دل بسته ایم که هیچگاه معزول نخواهد شد و به قاضی ای دل بسته ایم که هماره در میان مردم به عدالت داوری می کند، نه رشوه می ستاند و نه به مدرک و شهادت احتیاج دارد. ما او را به پاکیِ نسبت و نیکی سرانجام خود، می ستائیم و از او می خواهیم که ما را دمی به خود وانگذارد و بر مقتضای کردارمان از ما حساب نکشد و ما را از کج فهمیِ حَشْوَّیه، لجاجت حرویه، شک واقفیه، ظلمت افکار حنفیه، اختلاف آرای شافعیه و نجاریه، ستیز بکریه، ناصبی گری مالِکیه، جبر جَهْمِیَّه، تکاسل راوَنْدیّه، روایات کَیْسانِیّه، انکار عُثمانیّه، تشبیه حنْبَلیّه، دروغ غَلات خَطابِیَّه، مصون دارد. و ما را بر ناصبی گری اصفهانی و کین توزی نسبت به اهل بیت، چونان طوسی یا چاچی و بینش مُرجِئَه کوفی و تَشْبیه قُمی و جهل شامی و حنبلی گوئی بغدادی و باطنی گری مغربی و حنیفه دوستی بَلْخی و تناقض گوئی حجازی و بی دینی سَگِزی (سیستانی) و غالی گری شیعی کَرْخی، محشور نگرداند. از او می خواهیم که در آن روز که هر کس با امامش فرا خوانده شد و هر فرقه زیرِ پرچمش گرد آید، ما در زمره کسانی محشور نماید که دوستشان می داریم، و از شفاعتِ کسانی بهره مند کند که ربقه ولایتشان را بر گردن داریم. همانا او شنواست و نزدیک، می شنود و مستجاب می گرداند!

ص: 34

گزارشی از آنچه در پایان چاپ مصر آمده است:

این نامه را از چاپ مصری نامه های ابوبکر خوارزمی نقل کردیم، در پایان این نسخه آمده است:

«چاپ این نامه ها به پایان رسید در حالی که در فصاحت، سحبان وائل به آن نمی رسد، در برابرش پَست تر از باقل است، اگر در دوران او آشکار می شد، دست نیازمندی و یاری خواهی به سویش دراز می کرد، و اگر در زمان قس بن ساعده أیادی می بود، دست های نکویی او، شایسته اش بود. به جان خودم سوگند، برای پیشینیان سخنی به جا نگذاشت و گفته هایشان را نسخ کرد، و هر آنچه را آغازین برای بعدی و گذشته برای باقیمانده به جا گذاشته استحکام بخشید. پس ادیب می بایست بهترین گیرنده از او باشد و به کمال و استحکام برسد، که به وسیله ی آن در هنر خویش به اوج می رسد و در انشا آمادگی فراوان به دست آورد.

چاپ نیکوی آن بدین گونه، و نمایش آن در این قالب پسندیده در چاپخانه ی مصری واقع در بولاق مصر مغرب انجام شد. در آنچه تکرار و نمایان می نماید استعانت به مولایش جست: عبدالرحمن بیک رشدی با ضمانت آقای محمد علی بیک جراح باشی سرزمین مصر و آقای حسن أفندی مترجم کتاب های نظامی که همواره در پناه عنایت خداوندی باشند.

تصحیح آن در حدّ امکان توسط نیازمند رحمت خداوند رحیم رحمن، و متوسل به خدایش به آبروی نبوی: محمد قطة العدوی باشی، مصحّح چاپخانه ی مذکور انجام پذیرفته است که خداوند کارهایش را در دو جهان راحت و آسان فرماید. چاپ و نشر آن در اوایل ذی الحجه سال 1279 هجری به پایان رسید.

سپاس از آنِ خدایی است که به نعمتش کارهای نیکو به پایان می رسد و از آنِ اوست سپاس همیشگی، و درود خداوند بر سید کائنات و بر خاندان و یاران با کرامتش باد تا آنگاه که بدر تمام نمایان شود و مُشک پایان به مشام رسد».(1)

ص: 35

در نیمه ماه رمضان سال 383 درگذشت. استادمان ابن أثیر در تاریخ خود آورده است که او به سال 393 درگذشت.»(1)

2_ صفدی: «او، پسر خواهر محمد بن جریر طبری بود. حاکم در تاریخش گوید: او یگانه ی دوران خودش در حفظ لغت و شعر بود و با من در نام ها و کُنیه ها گفتگو می کرد تا آنجا که مرا از محفوظاتش متحیّر می ساخت ...»(2)

3_ سمعانی: «ابوبکر محمدبن عباس خوارزمی، شاعر معروف و حافظ لغت که اصولش را شناسا بود، شاعری ماهر بود. در بغداد از ابوعلی اسماعیل بن محمد بن اسماعیل صفّار، و ابوبکر احمد بن کامل بن خلف بن شجرة القاضی و دیگران حدیث شنید...»(3)

هم چنین مراجعه کنید به:

1_ سیر أعلام النبلاء: 16/526.

2_ یتیمة الدهر: 4/194.

3_ بغیة الوعاة: 1/125.

4_ مرآة الجنان: 2/416.

5_ شذرات الذهب: 3/106.

ص: 36

از ابوجعفر محمدبن علی باقر - علیهماالسلام - روایت شده است که به یکی از یارانشان فرمودند: شگفتا از ستم قریش و پشتیبانی آنان علیه ما که کشیدیم و آنچه مردم پیرو و دوستدار ما کشیدند! رسول خدا _ صلی اللّه علیه و آله و سلم _ از دنیا رفت، در حالی که به مردم خبر داد منم سزاوارترین فرد مردم به مردم، ولی قریش بر ما چیره شدند تا این که کار را از سرچشمه و معدنش و نسبت به حق و حجت ما بر انصار احتجاج کردند، سپس قریش یکی پس از دیگری آن را در دست گرفتند تا به سوی ما باز گشت. بیعت با ما را شکستند و رایت جنگ با ما افراشتند. ولیّ امر همواره در مشقت و اندوه بود تا این که به شهادت رسید. با فرزندش، حسن علیه السلام بیعت کردند، و سپس به او خیانت کردند و به دشمنش سپردند. مردم عراق بر او شوریدند تا این که به پهلویش خنجری زدند، لشکرش را به یغما بردند و خلخال های مادران فرزندانش را ربودند. پس با معاویه سازش کرد و از ریخته شدن خون خویش و خانواده اش - که به حق اندک بودند - مانع شد. سپس بیست هزار نفر از مردم عراق با حسین علیه السلام بیعت کردند، ولی بعد از آن پیمان شکستند و بر او شوریدند و به شهادتش رساندند، در حالی که بیعت او را بر گردن داشتند.

پس از آن، ما اهل بیت را همواره در ذلّت می دارند و مورد ستم واقع می شویم، می میریم و خوار و محروم می شویم، کشته می شویم و در ناامنی تمام به سر می بریم، بر خون خود و دوستانمان امنیت نداریم. دروغگویان و انکارکنندگان برای دروغ و انکار خود جایگاهی یافتند که با آن به رؤسایشان تقرّب می یابند. قاضی های سوء و کارگزاران پلید در هر شهری، حدیث های ساختگی و دروغین نقل می کنند، و به ما چیزهایی نسبت می دهند که نگفته ایم و انجام نداده ایم، تا ما را مورد خشم مردم قرار دهند.

شدت و بزرگی آن در دوران معاویه پس از شهادت امام حسن علیه السلام بود که شیعیانمان را در هر شهری کشتند، و براساس گمان و حدس، دست ها و پاها را بریدند. هر کس به دوستی و هم نشینی با ما یاد می شد، زندانی کردند. ثروتش را به یغما بردند و خانه اش ویران ساختند. این بلا و مصیبت، همواره تا دوران عبیداللّه بن زیاد لعنه اللّه - قاتل حسین علیه السلام - شدت و افزونی گرفت. سپس حجاج آمد و همه ی آنان را کشت و به هر تهمت و گمانی دستگیر می کرد تا آنجا که برای یک فرد، نیکوتر بود به جای شیعه ی علی - علیه السلام - به او زندیق یا کافر گفته شود.

ابوالحسن علی بن محمد بن ابی سیف مدائنی(1) در کتاب «الأحداث» گوید: معاویه پس از

ص: 37

عام الجماعة به همه ی کارگزارانش به طور یکسان نوشت: «من تمام کسانی را که در فضیلت ابوتراب و خاندانش سخن بگویند، برائت ذمّه اعلام می کنم». بدین روی، تمام سخنوران در هر روستا و هر منبر، علی را لعن گفتند، از او برائت جستند و به او و خاندانش بدگویی کردند. بیشترین رنج را در این قضیه، اهل کوفه متحمّل شدند، بدان روی که شیعه ی علی در آنجا زیاد بود. وی برای کوفه و بصره، زیاد بن سمیه را مأمور ساخت. زیاد که خود در زمان حیات امام علی علیه السلام شیعه ی او بود، آنها را به خوبی می شناخت. زیاد، در پی شیعیان بود، و آنها را زیر هر سنگ و سنگ ریزه ای بودند، کشت؛ امنیت را از آنان برداشت؛ دست ها و پاهای آنها را برید؛ چشم آنها را کور کرد و بر چوبه ی دار آویخت؛ از عراق طرد کرد و فراری داد، تا آنجا که هیچ یک از افراد شناخته شده ی آنها در عراق باقی نماند.

معاویه به کارگزاران خود در تمام شهرها حکم نوشت که شهادت هیچ یک از شیعیان علی و خاندانش را نپذیرند. و به آنان نوشت که پیروان عثمان و دوستداران و خانواده اش را و کسانی را که فضائل و منقبت های او را روایت می کنند، بیابید، به مجالس آنان نزدیک شوید و به خود نزدیک کنید و گرامی بدارید، و هر یک از آنان روایتی می کند، نام و نام پدر و قبیله اش را برایم بنویسید.

این دستور اجرا شد و در فضائل و مناقب عثمان زیاده روی کردند، به علت بخشش ها و لباس ها و جبّه ها و سرزمین هایی که معاویه برایشان می فرستاد، که به اعراب و موالی افاضه می کرد. این کار در هر شهر و دیار افزایش یافت و برای منزلت ها و دنیا با یکدیگر به رقابت برخاستند. هر کس دروغی می آورد، کارگزاری از کارگزاران معاویه می شد. هر کس فضیلتی یا منقبتی درباره عثمان روایت می کرد، نامش ثبت و مقرّب می شد و مورد شفاعت قرار می گرفت و چند گاهی در این جایگاه باقی می ماند.

سپس برای کارگزارانش نوشت: حدیث درباره ی عثمان فزونی یافت و در هر شهر و هر دیار و ناحیه گسترده شد. اگر این نامه ام به دستتان رسید، مردم را به روایت درباره ی فضائل اصحاب و خلفای نخستین فرا خوانید، و هر خبری که در فضائل ابوتراب روایت شود، مناقض آن را درباره ی اصحاب برایم بیاورید. این، برایم دوست داشتنی تر، و روشنی بخش تر برای چشمم است، برهان ابوتراب و شیعیانش را بیشتر باطل می دارد و برایشان از منقبت ها و فضائل عثمان سخت تر و شدیدتر است.

ص: 38

نامه اش برای مردم خوانده شد، خبرهای ساختگی بسیاری در منقبت های اصحاب روایت شد که حقیقتی نداشت. مردم در جهت روایت آنچه در این مسیر جریان داشت، کوشیدند؛ تا آنجا که بالای منبرها خواندند، و به آموزگاران مکتب ها القا شد، به کودکان و جوانانشان آموختند، به طوری که آنها را فراگرفته و روایت کردند، آن گونه که قرآن را می آموختند و تا آنجا که به دختران و زنان و خدم و حشم خود هم آموزش دادند و تا دیر زمانی بدین گونه باقی ماندند.

سپس در یک بخشنامه به همه شهرها نوشت: توجه کنید هر کس بینه ای بر او اقامه شد که علی و اهل بیتش را دوست می دارد، نام او را از دیوان بردارید و بخشش و روزی او را ساقط کنید. و در پی آن دستور دیگری فرستاد: هر کس را که به موالات این گروه متهم داشتید، او را تنبیه نمایید و خانه اش را ویران کنید.

این رنج و بلا، در عراق بویژه در کوفه بیشتر و شدیدتر بود، تا آنجا که شخصی وارد خانه ی مردی از شیعیان علی - علیه السلام - می شود که به او اطمینان دارد و رازش را می گوید، در حالی که از نوکر و کنیزش ترسان است، و زمانی سخن می گوید که از او سوگندهای مؤکد و غلیظ بگیرد که بر او توانایی و قدرت یابد.

حدیث های ساختگی و بهتان بسیاری منتشر شد؛ و فقیهان و قاضی ها و والیان بر این روش پیش رفتند. گرفتارترین مردم در این کار، قاریان ریاکار و متدیّنانی بودند که دین را کامل نمی دانستند، ولی اظهار کرنش و پرهیزکاری می کردند و همزمان حدیث های ساختگی می گفتند تا نزد والیانشان به نوایی برسند. نیز به هم نشینی با آنان تقرّب جستند تا بدین گونه به ثروت ها و کشتزارها و خانه ها برسند. سرانجام این خبرها و حدیث ها به دست دیندارانی رسید که دروغ را حلال نمی دانستند، ولی آنها را پذیرفته و روایت کردند در حالی که گمان می کردند این سخنان حقّ است، و اگر آنها را باطل می دانستند روایت نمی کردند و به آن ایمان نمی آوردند.

وضع به این گونه ادامه یافت تا زمانی که حسن بن علی - علیهماالسلام - درگذشت. بلا و فتنه افزایش یافت و از این قبیل افراد هر که باقی ماند، یا ناامن بود یا آواره و سرگردان.

پس از قتل حسین - علیه السلام - وضع دشوارتر شد، عبدالملک مروان به فرمانروایی رسید، بر شیعیان سخت گرفت و حجاج بن یوسف را بر آنان فرمانروا کرد. مردمان زاهد و صالح و دیندار با دشمنی علی و پیروی از دشمنانش و نیز با پیروی از مردمی که مدعی دشمنی با او بودند به او تقرّب جستند، روایت در فضل و سابقه و منقبت های آنان را بسیار آوردند و در پایین آوردن مقام و عیب گویی، طعنه زدن و دوری جستن از علی فراوان گفتند. شخصی که گفته می شود جدّ اصمعی عبدالملک بن قریب است، در برابر حجاج ایستاده و فریاد برآورد: ای امیر، خانواده ام مرا عاق

ص: 39

کردند و علی نامیدند، اینک فقیر و ناتوانم و به صله ی امیر نیازمندم. حجاج تظاهر به خنده کرد و گفت: به دلیل لطافتی که به آن متوسل شدی، تو را بر فلان موضع فرمانروایی دادیم.

ابن عرفه معروف به «نفطویه» _ از بزرگان و سرآمدان محدثان - در تاریخ خود(1) مطلبی مناسب با خبر آورده و می گوید: بیشتر حدیث های ساختگی در فضائل صحابه، در دوران بنی امیه جعل شد، تا مردم خود را به آنها نزدیک سازند و دماغ بنی هاشم را به خاک بمالند.

مؤلف گوید: کار بدین گونه در خلافت بنی امیه - لعنهم الله - ادامه یافت تا زمانی که خلافت عباسی فرا رسید. در این زمان سخت تر، تلخ تر، زیانبارتر و پیگیرتر بود. آنچه اهل بیت - علیهم السلام - و شیعیانشان از دولت آنان کشیدند، دشوارتر بود از آنچه در حکومت اموی متحمل شدند. چنانکه گفته شد: به خداوند سوگند، امیّه نسبت به آنان مرتکب نشد یک دهم آنچه بنی عباس انجام داد. زمانه جوان و پیر شد، در حالی که منزلت، ناپایدار و کینه توزی، شعله ور بود و دوران جز ترش رویی نمی افزود، و روزگار جز مشقت برای اهل حق نمایان نمی کرد، و شیعه در بیشتر دوران ها و سرزمین ها پناهگاهی از این برنامه ی بسیار زشت نداشت، جز گوشه گیری در زوایه های تقیه و صبر و شکیبایی پیشه کردن در برابر این مصیبت(2).

گویم:

اینک که حال این گذشتگانِ فرو رفته در پَستی را دانستید، با نیت پاک تو - نیتی که به انصاف آراسته شده است - روشن باشد که «دهلوی» که نزد اهل سنّت، به عنوان پیشتاز و دانشمند مشهور است، به تقلید از کابلی به این گروه روی آورده است که در آبشخورهای گل آلود فرو رفته اند و از آب راهه های آلوده آشامیده اند، کسانی که بذر گناه کاشتند و با فریب آبیاری کردند، مرگ درو کردند و خانه ها بر پا داشتند، کاخ ها بنا نمودند، دروغ را نیرو بخشیدند و پلیدی را تأیید کردند، در دشمنی و ستیزه به اندک رضایت نداند و کارهای شگفتی مرتکب شدند که زشتی یادش در گذر زمانه ها و عصرها باقی می ماند.

«دهلوی» هم به سان آنان عمل کرد، آب آنان را نوشید، از آنان پیروی نمود، تکبّرشان را نیکو شمرد، به گروه و حزب آنان پیوست، کینه ی فراوان و انکارشان را برگزید، لغزش هایشان را پراکنده کرد، تزویر آنان را رواج داد، دریوزگی های آنان را بیاراست، تصمیم های آنان را استوار داشت،

ص: 40

رازهای مخفی آنان را پنهان کرد، نهادهایشان را پاکیزه و نیکو گردانید، تیرهایشان را برتری داد، قلم هایشان را تراشید، اسلحه هایشان را تیز نمود، کتابشان را درس داد، گروه هایشان را یاری کرد، پایه هایشان را بنیان نهاد، دیوارهایشان را گِل اندود کرد، از آثار و به جامانده های ایشان پیروی کرد، در گروه های ترسناک آنان فرورفت، در میان مسکن های ایشان بیهوده به جستجو پرداخت، در مسیرشان راه پیمود، از خوراکشان سیر گشت، در معبدشان ساکن شد و به گزندشان زیان رسانید.

در نقد با دلیل قطعی وارد نشد. با درک و تأمل به نوری تابان، روشنی نیافت، به گونه ای پذیرا از خطا نکردن و آزمودگی یاری نجست، از انصاف و بازشناسی خیر و شر برای نجات بخشی سودمند کمک نگرفت، از موعظه ها و بازدارنده ها و ضربه های سهمگین ملتجی به نجات دهنده ای پسندیده نشد، به انکار واضحات پرداخت.

اگر دعوت کننده ی حق او را آواز می داد، ناشنوا می شد. اگر منادی راستی بر او بانگ می زد، نادرستی و پیمان شکنی و نیرنگ نمایان می ساخت. در فروریختن پایه های دین، راه هایی پیمود و در دفن جایگاه های یقینی، بی پروایی بسیار می کرد.

برای ردّ و ابطال و بی ارزش نمایاندن فضیلت های خاندان رسالت - علیهم السلام - روش های مختلفی نوآوری کرد. برای خاموش کردن نور حق با روایت های دروغین، ستمکارانه و حسودانه کوشید. اگر فضیلتی شایسته و روایتی تابناک می شنید، چشمش چنان می چرخید که گویی در سختی های مرگ و از غفلت و فراموشی در سستی است. رگ های گردنش متورم می شد و گوشت های تنش به لرزه می افتاد و خشمش فزونی می گرفت، شبهه های بسیار زشت و اندیشه های پوچ نمایان می کرد. چیزی او را از فرو رفتن در لغزش ها و گناه ها باز نمی داشت و عاملی مانع دشمنی او نمی شد.

پیروانش را در تاریکی گمراهی افکند و در سرگردانی انداخت. در دل هایشان انواع کینه ها و نفرت سخت کاشت. همه گونه میراث و دشمنی و کینه توزی برایشان به ارث گذاشت و سینه هایشان را مالامال از خشم و غضب نمود. درون آنها را پر از آبی آلوده و تیره کرد. برای نیرنگ ها حیله ها و فنونی آفرید.

از شگفتی های تناقض و تنافر و عجایب تناقض و انکار این است که: «دهلوی»، و نیز کابلی و پیشینیانی که همانند ایشان هستند، با این همه جدیت، تلاش، کوشش، مبالغه، وله و دلبستگی که برای خاموش کردن فضیلت های تابان، و رد کردن منقبت های ارزشمند خاندان طاهر دارند، خودشان به ادعای تمسک و پیروی از اهل بیت مباهات می کنند، و با نهایت سرگشتگی و انکار چنین می نمایانند که در جهت انتشار فضائل اختصاص یافته، برگزیدگان پیروی و انتخاب کنندگان

ص: 41

این برگزیده هستند.

به من بگویید دوستدار یاری دهنده کیست؟ کینه توز پر گوی کیست؟ روی آورنده دوست کیست؟ اعراض کننده بازدارنده کیست؟ پیرو بی آلایش کیست؟ منحرف جفاکار کیست؟ پیرو میراث پاکان مطهر و مؤمن به فضیلتهای این نیکوکاران کیست؟ روی گردان از پیروی و فرو رفته در گروه مردم بی سروپای فرومایه کیست؟ تعصب دهلویِ از اندازه و حساب خارج شده است بطوری که چه بسا مطالبی را که بر بت پرستان نیز حجت است انکار می کند، بلکه پذیرفته های استاد و پدر ناصبی خود را منکر می شود، و گاهی آنچه را که خود اثبات کرده است، بدون پنهان کاری و پرده پوشی انکار می کند.

با همه این دوگانگی، مخالفت، بی دلیلی، تناقض گویی، دشمنی، کینه ورزی، تعلّل، سستی و ضعف، ناتوانی، ناآگاهی، بی اطلاعی، معذلک با زبان ناسزا گویش پیشینیان ما را به زشتی یاد می کند و در دشنام دادن و تهمت زدن زیاده روی می نماید، دلبسته به بیهوده و ناسزاگویی است، روشش انکار واضحات، و شیوه اش رد کردن بدیهیات است، با دروغ و ساخته هایش روح های مسیلمه و سجاح(1) را شادمان می کند، برای باطل کردن حق بدترین آواز و وحشتناکترین فریاد را برمی آورد.

شگفت انگیزتر آن است که با این سخت کوشی و ناسزاگویی جهت ابطال و تکذیب و انکار فضیلتهای اهل بیت صلوات اللّه و سلام علیهم بالهایش را بر تصدیق ساخته ها و ایمان به مطالب ساختگی درباره جانشینان بحق گسترده است، در حالی که استادان و استوانه های بزرگش بر دروغ بودن آنها گواهی داده اند. نمی دانیم روز قیامت این مدعی دوستی اهل بیت بزرگوار علیهم آلاف التحیه و الثنا چگونه می خواهد با آنان روبرو شود؟ و اگر از او بپرسند درباره فضائل ثابت و صحیح آنان که تکذیب کرده است - در حالی که افراد ثقه بزرگ آنها را روایت و دانشمندان دانا و استاد تأیید کرده اند - چه پاسخی خواهد داد؟

این آغازی بر نقض و ابطال تفصیلی دروغ پردازی های این مرد است. خداوند متعال، توفیق دهنده و رهنمون به راه استوار است.

ص: 42

ص: 43

ص: 44

ص: 45

دهلوی گوید:

«این حدیث باطلی است»

گویم:

حکم (دهلوی) مبنی بر بطلان این حدیث، از سخنان پوچ بیهوده و گفته های بسیار زشت است، که از کینه های شدید، دشمنی ها، انواع مخالفتها و سرسختی ها پرده برمی دارد؛ چون گروهی بسیار از بزرگان پیشوایان با کمال، محدثان شایسته و استوانه های نامور با روایت آن شرافت یافته اند و کتابهای خود را با تأیید و صحیح شمردن آن آراسته اند. نام گروهی از آنان چنین است:

نام گروهی از راویان این حدیث

1_ سیلمان بن داود طیالسی (204).(1)

2_ ابوبکر عبداللّه بن محمد بن ابی شیبة (239).

3_ پیشوای حنبلی ها، احمد بن حنبل (241).

4_ ابوعیسی محمد بن عیسی ترمذی (279).

5_ ابوعبدالرحمن احمد بن شعیب نسایی (303).

6_ حسن بن سفیان نسوی (303).

7_ أبویعلی احمد بن علی موصلی (307).

8_ ابوجعفر محمدبن جریر طبری (310).

9_ خثیمة بن سلیمان طرابلسی (344).

10_ أبوحاتم محمد بن حِبان ستی (354).

11_ سیلمان بن احمد طبرانی (360).

12_ ابوعبداللّه محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری (405).

13_ احمد بن موسی بن مردویه اصفهانی (410).

14_ أبونعیم احمد بن عبداللّه اصفهانی (430).

15_ ابوالقاسم حسین بن محمد، مشهور به راغب اصفهانی (اوائل سده پنجم).

16_ ابوبکر احمد بن علی بن ثابت، خطیب بغدادی (463).

17_ ابوعمر یوسف بن عبداللّه بن عبدالبرّ قرطبی (463).

ص: 46

18_ مسعود بن ناصر سجستانی (477).

19_ ابوالحسن علی بن محمد بن مغازلی (483).

20_ أبوشجاع شیرویه بن شهردار دیلمی (509).

21_ محمد بن علی بن ابراهیم نطنزی (سده ی ششم)

22_ أبومنصور شهردار بن شیرویه دیلمی (558).

23_ أبوالمؤیّد، موفّق بن احمد مکی خوارزمی (568).

24_ أبوالقاسم علی بن حسن بن عساکر دمشقی (571).

25_ ابو حامد محمود بن محمد صالحانی (سده ششم)

26_ ابوالسعادات، مبارک بن محمد بن أثیر جزری (606).

27_ عبدالکریم بن محمد بن قزوینی رافعی (624).

28_ عزالدین ابوالحسن علی بن محمد بن أثیر جزری (630).

29_ ابوالرفیع سلیمان بن موسی کلاعی، معروف به ابن سبع (634).

30_ ضیاءالدین ابوعبداللّه محمد بن عبدالواحد مقدسی (643).

31_ ابوسالم محمد بن طلحة قرشی (652).

32_ أبوعبداللّه محمد بن یوسف گنجی (658).

33_ محبّ الدین احمد بن عبداللّه طبری مکّی (696).

34_ ابراهیم بن محمد جوینی (724).

35_ شمس الدین محمد بن احمد ذهبی (748).

36_ محمد بن یوسف زرندی (حدود 750).

37_ محمد بن مسعود کازرونی (سده ی هشتم)

38_ علی بن شهاب الدین همدانی (786).

39_ سید شهاب الدین احمد (سده نهم)

40_ شهاب الدین احمد بن علی معروف به ابن حجر عسقلانی. (سده نهم)

41_ حسین بن معین الدین میبدی (870).

42_ جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی (911).

43_ شهاب الدین احمد بن محمد قسطلانی (923).

44_ حاج عبدالوهاب بن محمد بخاری (932).

45_ محمد بن یوسف شامی (سده دهم)

ص: 47

46_ شهاب الدین احمد بن محمد بن حجر مکّی (973).

47_ علی بن حسام الدین متّقی (975).

48_ میرزا مخدوم بن عبدالباقی (995).

49_ ابراهیم بن عبداللّه یمنی (سده دهم)

50_ احمد بن محمد بن احمد حافی حسینی (سده دهم)

51_ جمال الدین عطاء اللّه بن فضل اللّه شیرازی (سده دهم)

52_ علی بن سلطان هروی قاری (1014).

53_ عبدالرؤف بن تاج العارفین مناّوی (1031).

54_ محمود بن محمد شیخانی قادری (سده یازدهم)

55_ احمد بن فضل بن باکثیر مکّی (1147).

56_ میرزا محمد بن معتمد خان بدخشانی (سده دوازدهم)

57_ محمد صدرالعالم (سده دوازدهم)

58_ ولی اللّه احمد بن عبدالرحیم، پدر دهلوی (1176).

59_ محمد بن اسماعیل امیر یمانی صنعانی (1182).

60_ محمد بن علی صبّان (سده دوازدهم)

61_ احمد بن عبدالقادر عجیلی (سده دوازدهم)

62_ سناء اللّه پانی پتی (سده دوازدهم)

63_ مولوی مبین بن محبّ اللّه سهالی (1225).

64_ مولوی محمد سالم بن محمد سلام دهلوی (سده سیزدهم)

65_ مولی ولیّ اللّه بن حبیب سهالی (سده سیزدهم)

و بزودی _ ان شاءاللّه تعالی _ گفته های این محدثان بزرگ نقل می شود.

ص: 48

علیه السلام فرمود: تو ولیّ هر مؤمن هستی بعد از من.»(1)

نخست شرح حال طیالسی سپس صحت حدیث را می آوریم. او استاد احمد و از رجال شش صحیح است:

1_ ذهبی گوید: «امام ابوداود طیالسی، سلیمان بن داود، بصره ای حافظ، صاحب مسند. از حفظ سی هزار حدیث می خواند. فلاس گفت: حافظ تر از او دیدم. عبدالرحمن بن محمد گفت: راستگوترین مردم است. گفت: درباره هزار استاد نوشتم از جمله ابن عون.»(2)

2_ ذهبی گوید: «امام حافظ بزرگ ... از او روایت کرده اند: احمد، بندار، فلّاس و خلائق. فلّاس گفت: حافظ تر از او ندیدم. دوستش ابن مهدی گفت: او راستگوترین مردمان است. عامر بن ابراهیم گفت: شنیدم أبوداود می گوید: درباره هزار استاد نوشتم. وکیع گفت: کسی نماند که از ابوداود حافظ تر در حدیث طولانی باشد. این سخن به گوش او رسید، گفت: و نه کوتاه. ابن مدینی گفت: حافظ تر از او ندیدم. عمر شبّه گفت: از حفظ أبوداود چهل هزار حدیث نوشتند. سال 204 در هشتاد سالگی درگذشت.»(3)

3_ یافعی: «امام ابوداود طیالسی، سلیمان بن داود بصریِ حافظ و صاحب مسند...»(4)

4_ دهلوی در بستان المحّدثین، در شرح حالش گوید: «یحیی بن مَعین و ابن مدینی و فلّاس و وکیع و دیگرانی از علمای رجال، او را عادل و ثقه با درجه ای والا دانستند، و بحق او چنین بود.»

از شگفتی هاست که دهلوی حکم به بطلان حدیثی می کند که این عادل ثقه روایت می کند.

نص ابن عبدالبر بر صحت این سند

روایت ابوداود طیالسی را حافظ ابن عبدالبر چنین آورده و گوید: «ابوداود طیالسی روایت کرد از ابوعوانه، از أبوبلج، از عمروبن میمون، از ابن عباس که: رسول خدا _ صلی اللّه علیه و سلم _ به علی فرمود: تو ولی هر مؤمن بعد از من هستی.

به همین سند، از ابن عباس که گفت: نخستین شخصی بعد از خدیجه که با پیامبر _ صلی اللّه علیه و سلم _ نماز خواند عمویمان علی بن ابی طالب بود. ما را حدیث کرد عبدالوارث بن سفیان، از قاسم بن أصبغ، از احمد بن زهیر بن حرب، از حسن بن حمّاد، از أبوعوانه، از ابوبلج، از عمروبن میمون،

ص: 49

از ابن عباس که گفت: علی نخستین کسی از مردم بود بعد از خدیجه که به خداوند ایمان آورد.

ابوعمر گفت: این اسنادی است که کسی را یارای طعنه زدن به آن نیست، به علت صحت و ثقه بودن نقلش.»(1)

بنابراین _ سپاس خداوند _ ثابت شد که سند این حدیث، صحیح است و از هیچ جهت برای کسی جایی برای عیب جویی نیست. و صریحا آن را صحیح و ثقه دانسته اند.

از این عبارت، اجماع بر ثقه بودن رجال این سند آشکار می شود، و روایت طیالسی از این حدیث شریف نمایانگر اجماع بر صحّت آن است.

پس چه شد آنچه را که دهلوی پنداشته است؟! ...

شرح حال ابن عبدالبّر

برای شناخت ارزش این گفته حافظ ابن عبدالبّر، گوشه یی از فضائل او را یادآور می شویم:

1_ سمعانی گوید: «حافظ ابوعمر یوسف بن عبداللّه بن عبدالبّر غری اندلسی قرطبی، امامی بزرگ و جلیل القدر بود و کتاب ها نوشت.»(2)

2_ ابن خلکان گوید: «ابوعمریوسف بن عبداللّه بن محمد بن عبدالبّر بن عاصم غری قرطبی، امام دوران خود در حدیث و أثر و آنچه مربوط به آنهاست ... قاضی أبوعلی ابن سکرة گفت: شنیدم قاضی أبوولید باجی می گفت: در اندلس کسی در حدیث مانند أبوعمربن عبدالبّر نبود. باجی نیز گفت: أبوعمر حافظ ترین مردم مغرب است. ابومحمد ابن حزم گفت: در سخن درباره فقه حدیث، کسی را مانند او نمی شناسم، چگونه بهتر از او هست!... او در تألیف موفق بود و خداوند بوسیله او بهره ها عطا فرمود ... پیش از این در شرح حال حافظ خطیب ابوبکر احمد بن علی بن ثابت بغدادی آمد ... که او حافظ مشرق و ابن عبدالبر حافظ مغرب بود. و هر دو در یک سال در گذشتند ... هر دو امام در این فن بودند ...»(3)

3_ ذهبی گوید: امام ابن عبدالبر شیخ الاسلام، حافظ در مغرب ... در حفظ و دقت، بزرگ اهل زمان است ... و چنان درخشید که از پیشینیان خود در اندلس برتری یافت ... او دینداری بسیار خویشتن دار، ثقه، حجت و دارای سنّت و پیروی بود ... حمیدی گفت: ابوعمر فقیه، بسیار حافظ، دانا به قرائتها و اختلافها و علوم حدیث و رجال و در سماع قدیم بود ...»(4)

4_ نیز ذهبی گوید: «ابن عبدالبر، امام، علامه، حافظ مغرب، شیخ الاسلام ... بزرگان را درک کرد و عمرش طولانی شد، جایگاهش بالا بود و طلبه ها نزد او افزون شدند، گردآوری و تألیف کرد، مورد ثقه بود، دانشمندان زمانه در مقابل دانشش فروتنی کردند ... از کسانی است که به

ص: 50

درجه امامان مجتهد رسید. کسی که در کتابهایش نظری افکند، جایگاهش را در دانش گسترده و نیروی فهم و روانی ذهن می یابد. أبوالقاسم ابن بشکوال گفت: ابن عبدالبّر امام دوران و یگانه روزگار خویش بود...» و سخنان دیگران را درباره او آورده است.(1)

5_ نیز ذهبی گوید: «یکی از بزرگان و صاحب تألیفات، حافظ تر از او در اهل مغرب نیست، همراه با ثقه بودن، دینداری، بی آلایشی، تبحّر در فقه و ادبیات عرب و أخبار.»(2)

6_ أبوالفداء: «در حدیث امام زمان خویش بود.»(3)

7_ یافعی: «یکی از بزرگان و دارای تصنیف هاست، عمرش نود و پنج سال و پنج روز بود. گفته شد: از مردم مغرب حافظ تر از او همراه با ثقه بودن و دینداری و بی آلایشی و تبحّر وجود ندارد ...»(4)

8_ ابن شحنة: «امام یوسف بن عبداللّه بن محمد بن عبدالبّر، نویسنده مشهور از جمله الاستیعاب ...»(5)

9_ سیوطی: «ابن عبدالبّر، حافظ، امام، حافظ مغرب ... در حفظ و دقت برتر از اهل زمان بود ...» سپس جمله هایی درستایش از او آورده است.(6)

10_ دهلوی، خودش در بستان المحّدثین، او را مورد ستایش فراوان قرار داده و بر خطیب و بیهقی و ابن حزم مقدّم داشته است ...

کلام مزّی بر صحت این سند

حافظ ابوالحجاج المزی از کسانی است که صحت این سند را می پذیرد. او در شرح حال مولایمان امیرالمؤمنین علیه السلام آورده است: «و روایت کرد _ یعنی ابن عبدالبّر _ با اسنادش از أبوعوانه، از أبوبلج، از عمروبن میمون، از ابن عباس که گفت: علی نخستین کسی از مردم بود که بعد از خدیجه ایمان آورد. و گفت: این اسنادی است که کسی را در آن یارای طعنه زدن نیست، به علت صحت و ثقه بودن نقلش.»(7)

ص: 51

شرح حال حافظ المزی

المزی نیز از دانشمندان بزرگ نقّاد در حدیث و رجال است، همانگونه که در شرح حالهای او آمده است:

1_ ذهبی گوید: «المزّی، استاد دانشمند دانا، حافظ یگانه، محدّث شام، جمال الدین ابوالحجاج یوسف بن زکی عبدالرحمن بن یوسف قضایی کلبی دمشقی شافعی. در خارج از شهر حلب سال 654 متولد شد، در المزة بزرگ شد، قرآن را حفظ کرد، به تفقه روی آورد ... اما در رجال شناسی پرچمدار است، چشمها مانندش ندیده است، کتاب تهذیب الکمال را در دویست جزء به انجام رسانید ... او ثقه حجت، با دانش فراوان و اخلاق نیکو، با سکوت بسیار و جدا کم سخن و راستگو ...»(1)

2_ نیز ذهبی گوید: «استادمان امام، علّامه، حافظ، ناقد، محقق، مفید، محدّث شام ... شناسای نحو و صرف، بینا در لغت، که در فقه و اصول مشارکت داشت، در حقایق معقول پژوهش می کرد، متن و اسناد حدیث را روایت می کرد، در شناسایی رجال و طبقه های آنان قوی بود، کسی که تهذیب الکمال را دیده باشد جایگاه او را در حفظ می داند، مانند او را ندیدم و کسی مانند او را ندیده است، اهل دین و صفای باطن و فروتنی، رهایی از ریاست، قناعت، عقیده نیکو، کم سخنی. هر کس نیازمند تهذیب الکمال است ... دوازدهم صفر سال 742 در گذشت.»(2)

3_ نیز ذهبی گوید: «امام یگانه، عالم حجت، مأمون، شرافت محّدثان، بزرگ ناقدان، استادمان و برطرف کننده مشکلات ما ... آنکه در فنون حدیث، معناهایش، لغتهایش، فقهش، علتهایش، صحیحش، سقیمش و رجالش برتری یافت، در معنایش کسی مانند او دیده نشد، و خودش مانند خویش ندید، همراه با دقت، حفظ، زیبایی خط، دیانت، اخلاق و عقیده نیکو، زیبایی، رفتار صالح، نگهداری و نیکی، اقتصاد در معیشت و لباس، ملازمت، اشتغال و سماع همراه با خردمندی کامل و شایستگی و فهم و درک صحیح.»(3)

4_ أسنوی: «ابوالحجّاج جمال الدین ... حافظ ترین مردم زمان خویش بویژه در باب رجال پیشین، از شهرهای مختلف به سوی او به جهت روایت و درایت سفر کردند. در لغت و تصریف بزرگی بود، از مردم کناره گزیده و تکلّف را رها کرده بود.»(4)

5_ ابن الوردی: «شیخ الاسلام، حافظ جمال الدین ... در شناخت رجال بی همانند بود و در

ص: 52

دانشها بهره ها داشت.»(1)

6_ سبکی: «بزرگ و استاد و پیشوای ما: استاد جماالدین ابوالحجاج المزی، حافظ زمان ما، پرچمدار سنت و جماعت، بر دوش دارنده سنگینی این صناعت، بر تن کرده زره طاعت، امام حافظان، سخنی که انکارش نمی کنند و گواهی بر خود که ادا می کنند و درجه ای که اگر بزرگان دشمن آن را منتشر کنند آن را به انجام رسانند، یگانه زمانه اش به اجماع و استاد دورانش که به گفته ها گوش فرا می دهد، کسی که بعد از ابن عساکر مانندش نیامد، هر چه لشکریان این دانش افزایش یابد و سرزمینها را پُر کند ...

گویم: حافظ تر از این سه ندیدم: المزی و ذهبی و پدر... و به هر حال، استادمان المزی اعجوبه دوران خویش بود، یک روز کامل برایش حدیث می خواندند، در حالی که نقل ها متفاوت، اسنادها مختلف، و ضبط نامها مشکل می شد، ولی او اشتباه نمی کرد و غفلت نمی ورزید ... و ریاست محدثان در دنیا به او پایان پذیرفت ...»(2)

7_ ابن حجر عسقلانی: «المزّی، ابوالحجاج جمال الدین المزّی ... در شام و حرمین و مصر و حلب و اسکندریه و غیر آنها حدیث شنید، لغت و تصریف را خوب آموخت، خیلی با حیا و خویشتن دار، قانع، متواضع و مهربان با مردم هر چند که گوشه گیر از آنان بود، بسیار کم سخن تا آنجا که فقط وقتی از او پرسیده می شد، پاسخ می داد و نیکو می گفت ... ذهبی گفت: در این زمینه کسی حافظ تر از او ندیدم ... تهذیب الکمال را تألیف کرد و در زمانه خود به شهرت رسید و پنج بار آن را حدیث کرد، و بسیاری از شنیده هایش را برای تمام طبقات، عالی و دانی حدیث کرد، اغلب محدثان دمشق و جاهای دیگر نزد او شاگردی کردند و از او بهره گرفتند و مشکلات را از او پرسیدند و به فضیلت و والایی یادش اعتراف کردند. أبوحیان در کتاب «القطرالحبی» در مدح و ستایش او مبالغه کرده است، و هم چنین ابن سید الناس ...

ذهبی گفت: سلسله حافظان بدو پایان گرفت ... کسی قدر و منزلت او را نمی دانست مگر اینکه بسیار هم نشینی با او کرده باشد، او خیر و دیندار و از کودکی نگهدار خود با نهادی سالم بود.»(3)

8_ ابن قاضی شهبه: «امام، علامه، حافظ بزرگ، استاد محدثان، بزرگ حافظان، اعجوبه زمان ... حافظان به پیشی گرفتن او اقرار نمودند و نزدیک به پنجاه سال حدیث گفت، بزرگان و حافظان

ص: 53

از او حدیث شنیدند. بیست و سه سال ریاست دارالحدیث الأشرفیة را بر عهده داشت. ذهبی گفت: ... ابوحیان و ابن سیدالناس و دیگرانی از دانشمندان آن دوره در ستایش او بسیار گفتند. در صفر سال 742 در گذشت.»(1)

9_ سیوطی: «المزی، امام، عالم، دانا، حافظ یگانه، محدّث شام ...»(2)

10_ ابن تغری بردی: «حافظ، حجت، جمال الدین ... در دوران خودش امام و یکی از حافظان مشهور بود...»(3)

11_ شوکانی: «امام بزرگ، حافظ ... ذهبی گفت: ... بزرگان از او بهره گرفتند و شرح حالش را نوشتند و جدّا او را بزرگ داشتند. ابن سیدالناس در شرح حالش گفته که: او حافظ ترین مردم در شرح حال ها و داناترین به راویان عرب و عجم بود، و ستایش او را بسیار کرده و توصیفهای سنگینی دارد. صفدی گفت ...»(4)

سخنی در ثقه بودن رجال سند طیالسی

صحت سند روایت ابوداود طیالسی را با نص بزرگان حافظان مانند عبدالبّر و المزی دانستید. اینک بد نیست که بعضی از گفته های علمای جرح و تعدیل را درباره هر یک از رجال سند ذکر شده بیاوریم:

1_ أبوعوانه: ابوعوانه _ وضّاح بن عبداللّه یشکری _ در ثقه بودنش بسنده است که از رجال صحاح ششگانه است، همان گونه که ذهبی و ابن حجر عسقلانی صریحا گفته اند، بدین ترتیب که در شرح حال او علامت کتابهای ششگانه را بر نام او قرار داده اند.

ذهبی گفت: «6_ وضّاح بن عبداللّه، حافظ ابوعوانه یشکری، مولی یزید بن عطا، از قتاده و ابن المنکدر حدیث شنید. عفان و قتیبه و لوین از او حدیث شنیدند. ثقه و در نوشتن دقیق بود. به سال 176 در گذشت.»(5)

ذهبی گفت: «6_ وضّاح بن عبداللّه یشکری بزّاز واسطی، أبوعوانه، به کنیه اش شهرت دارد، ثقه مورد اعتماد. به سال 175 یا 176 در گذشت.»(6)

مخفی نماند که مرادش از طبقه هفتمین، طبقه بزرگان أتباع تابعین مانند مالک و ثوری است، همان گونه که در مقدمه کتابش بر آن تصریح کرده است.

2_ أبوبلج

ابوبلج، یحیی بن سلیم، در سلامت از عیب ها و مبرا از زشتی هاست، بزرگان او را ستوده و همه

ص: 54

پیشوایان او را ثقه دانسته اند.

المزّی گفت: «ابوبلج فزاری واسطی _ و گفته می شود کوفی _ که بسیار بزرگ است: نامش یحیی بن سلیم بن بلج است ... از او روایت کردند: ابراهیم بن مختار، حاتم بن ابی صغیرة، حصین بن نمیر، زائدة بن قدامه، زهیر بن معاویه، سفیان ثوری، سوید بن عبدالعزیز، شعبة بن حجاج، شعیب بن صفوان، هشیم بن بشیر، أبوحمزه سکری، و أبوعوانة.

اسحاق بن منصور از یحیی بن معین آورده که او ثقه است.

محمد بن سعد، و نسائی، و دارقطنی نیز چنین گفتند.

بخاری گفت: درباره اش دیدگاهی است.

ابوحاتم گفت: راست و درست حدیث است و مشکلی ندارد.

محمد بن سعد از یزید بن هارون آورده که: ابابلج را دیدم در حالی که همسایه مان بود، کبوتران را می گرفت و با آنها اُنس می داشت، یاد خداوند را بسیار می کرد و می گفت: اگر قیامت بر پا شود وارد بهشت می شوم. می گوید به جهت یاد خداوند عزوجل.

آن چهار تا برایش روایت کردند.»(1)

پس آن چهار محدث - ابوداود، ترمذی، نسایی و ابن ماجة _ حدیث او را صحیح دانسته و در صحاح خود، از او نقل می کنند ...

ابن معین، ابن سعد، نسایی و دارقطبی نصّ بر ثقه بودنش می کنند. ابوحاتم می گوید: حدیث او نیکوست و مشکلی ندارد ...

پیشوایان بزرگ مانند شعبه و سفیان ثوری ... از او روایت می کنند.

بنابراین فقط گفته بخاری در مقابل می ماند که گفته: «درباره اش دیدگاهی است.» و در این مقام به این گفته و امثال آن توجهی نمی شود. از این رو نمونه ای از آن را یادآور می شویم.

عینی در شرح حدیث: «آخرین شبانه خود را وتر قرار دهید»، گوید: «در آن دلالتی بر واجب بودن وتر وجود دارد، و علما در این مورد اختلاف کردند.

قاضی أبوالطیّب گفت: تمامی علما گفتند که وتر، سنت است، حتی ابویوسف و محمد. و تنها ابوحنیفة گفت که آن واجب است و تکلیف نیست.

ابوحامد در تعلیقه خود گفت: وتر سنّت مؤکد است و واجب و تکلیف نیست، این مطلب را همه امت جز ابوحنیفه گفته اند. بعضی هم گفتند: تعدادی با استدلال به این حدیث آن را واجب

ص: 55

گفته اند، و به دنبالش گفته می شود که نماز شب واجب نیست، تا آخر کلام. و این که اصل در واجب نبودن است تا آنکه برایش دلیل اقامه شود.

کرمانی هم مشابه این سخن را گفته است.

عینی گوید: تمام اینها از آثار تعصب است، چگونه قاضی ابوالطیب و أبوحامد _ که دو پیشوای معروف هستند _ می گویند که این سخن نه صحیح و نه نزدیک به صحت است؟ و ابوحنیفه در این مورد یگانه نیست. قاضی ابوبکر بن عربی به نقل از سحنون و أصبغ بن الفرج آن را واجب دانسته است. ابن حزم نقل می کند که مالک گفت: هر کس آن را ترک کرد سرزنش و تنبیه شده است و شهادتش باطل می شود، ابن قدّامة در المغنی به نقل از احمد، و در المصنّف به نقل از مجاهد با اسناد صحیح آورده اند که آن واجب است، و از ابن عمر با اسناد صحیح آمده که: دوست ندارم که وتر را رها کنم، گرچه دارای شتران سرخ باشم. ابن بطّال با اسناد از اهل قرآن از ابن مسعود و حذیفه و ابراهیم نخعی، و از یوسف بن خالد سمتی استاد شافعی وجوب آن را نقل کرد، و ابن ابی شیبة نیز از سعید بن مسیّب و أبوعبیده بن عبداللّه بن مسعود و ضحاک آن را نقل کرد.پایان کلام عینی.

اگر امر چنین است، چگونه بر ابوالطیّب و أبوحامد جایز است که این ادعای باطل را بنمایند؟ آنچه آوردیم، دلالت بر بی اطلاعی ایشان دارد. اما نادانی شخصی نسبت به چیزی، دانایی دیگری را نسبت به آن نفی نمی کند.

کسی ادعای پیگیری و تعقّب کرده که نماز شب واجب نیست. این کلام، سخنی بیهوده است، چون بر وتر دلیلهایی اقامه شده است، از جمله:

روایتی که ابوداود آورده است، از محمد بن مثنّی، از أبواسحاق طالقانی، از فضل بن موسی، از عبیداللّه بن عبداللّه عتکی، از عبداللّه بن بریده، از پدرش که گفت: شنیدم رسول صلی اللّه علیه و سلم می فرمود: وتر حق است، هر کس آن را انجام ندهد، از ما نیست. وتر حق است، هر کس آن را انجام ندهد، از ما نیست. وتر حق است، هر کس آن را انجام ندهد، از ما نیست.

این حدیثی صحیح است، لذا حاکم آن را در مستدرک خود آورده، و صحیح دانسته است.

اگر بگویی: در اسنادش ابومنیب عبیداللّه بن عبداللّه وجود دارد که بخاری از او بد گفته است.

گویم: حاکم گفت: ابن معین او را ثقه دانسته است. و ابن ابی حاتم از پدرش آورده که: او در حدیث صالح است، و از بخاری که او را در شمار افراد ضعیف آورده عیب جویی نموده است. این

ص: 56

ابن معین امام این کار می باشد که توثیق او، حجّتی بسنده برای یک راوی است.»(1)

گویم: مطلب در اینجا نیز چنین است، ابن معین أبوبلج را ثقه دانسته و همین حجّتی بسنده است، بزرگان دیگری در این زمینه او را ثقه دانسته اند.

خلاصه ای از شرح حال آنان که ابوبلج را ثقه دانسته اند

دانستید که یحیی بن معین، نسایی، دار قطنی و محمد بن سعد، ابوبلج را ثقه دانسته اند. شرح حال ابن معین و نسایی و دار قطنی و دیگر پیشوایانی را که او را ثقه دانسته اند، به زودی می آوریم. اما شرح حال مختصر ابن سعد چنین است:

1_ سمعانی گوید: «ابوعبداللّه محمد بن سعد بن منیع کاتب زهری ... از اهل فضل و دانش بود، کتابی بزرگ در طبقات صحابه و تابعین و صالحین تا دوران خود به خوبی و نیکی نگاشت. از او روایت کردند: حارث بن ابی أسامه، حسین بن فهم و أبوبکر بن ابی الدنیا. از یحیی بن معین نقل شد که او را به دروغگویی متهم کرده است، شاید که نقل کننده اشتباه یا توهم کرده است، چون او از اهل عدالت است و سخنش دلالت بر راستگویی او دارد. او در بسیاری از روایاتش بهترین را می جوید. ابن أبی حاتم رازی گفت: از پدرم درباره محمدبن سعد پرسیدم، گفت: روایتهایش تصدیق می شود، نزد قواریری آمد و حدیث هایی درخواست کرد، او برایش حدیث گفت. ابراهیم حربی گفت: احمد بن حنبل هر هفته حنبل بن اسحاق را نزد ابن سعد می فرستاد و دو جزء از حدیث واقدی را از او می گرفت تا هفته ی دیگری آنها را مطالعه کرده و باز می گرداند و قسمت دیگری را می گرفت. ابراهیم گفت: اگر می رفت و آنها را از او می شنید، برایش نیکوتر بود.

در جمادی الثانیه سال 230 در گذشت ...»(2)

2_ ابن خلکان: «او یکی از فضلای بزرگوار، بسیار راستگو و ثقه و دانشمند بود، حدیث و روایت بسیار داشت، کتابهای زیادی نگاشت در حدیث و فقه و غیر آنها.

حافظ أبوبکر نویسنده تاریخ بغداد درباره اش گفت: محمد بن سعد نزد ما از اهل عدالت است، و حدیثش دلالت بر راستگویی او دارد، در بسیاری از روایاتش بهترین را می جوید ...»(3)

3_ ذهبی: «محمد بن سعد حافظ، علامه ... ابن فهم گفت: بسیار دانشمند است و کتاب های

ص: 57

فراوان دارد در حدیث و فقه و غریب(1) ...»(2)

4_ ذهبی گوید: «امام، دانشمند أبوعبداللّه محمد بن سعد، حافظ ... ابوحاتم گفت: همیشه راستگوست.»(3)

5_ نیز ذهبی گوید: «محمدبن سعد مولی بنی هاشم از هیثم و ابن عیینة و خلق. سال 230 درگذشت.»(4)

6_ ابن حجر: «بسیار راستگو، فاضل، از طبقه دهم. سال 230 در 62 سالگی درگذشت.»(5)

7- سیوطی: «محمد بن سعد بن منیع بصری حافظ...»(6)

3_ عمروبن میمون

عمرو بن میمون ثقه و مورد اعتماد است... پیشینیان و متأخران بر او نص دارند:

1_ ابن عبدالبّر: «عمرو بن میمون أودی ابوعبداللّه. پیامبر را درک کرد و نزد ایشان اقرار کرد، در دوران زندگیش و زمان رسول خدا مسلمان بود. از معدود تابعان بزرگ اهل کوفه بود. روایت شد که عمروبن میمون شصت بار حج و عمره انجام داد. سال 75 در گذشت.»(7)

2_ ابن أثیر: «در زمان پیامبر، اسلام آورد، و یکصد حج - یا به قولی: هفتاد حج - انجام داد. صدقه اش را به پیامبر پرداخت، از معدود کوفی ها در کتاب تابعین است. سال 75 درگذشت، هر سه محدث، از او نقل کردند.»(8)

3_ ذهبی: «عمروبن میمون أودی، از عمر و معاذ و طائفة حدیث نقل کرد و از او: زیادبن علاقه و أبواسحاق و محمدبن سوقة و دیگران. حج و عبادت بسیار انجام داد، اوست که میمونها را سنگسار کرد. سال 74 درگذشت.»(9)

4_ ابن حجر: «ثقه عابد، ساکن کوفه بود، سال 74 یا پس از آن درگذشت.»(10)

5_ ابن حجر: «دوران جاهلیت را درک کرد و پیامبر را ندید ... عجلی گفت: کوفه ای تابعی ثقه است. ابوبکر بن عیّاش از أبواسحاق آورده که اصحاب پیامبر عمروبن میمون را می پذیرفتند...، ابن معین و نسایی گفتند: ثقه است ... ابن عبدالبر در الاستیعاب او را نام برد و گفت: پیامبر را درک کرد و او را تصدیق کرد و در زمان حیاتش مسلمان بود. ابن حیان او را در افراد ثقه تابعین نام برده

ص: 58

است.»(1)

6_ ابن حجر: «جاهلیت را درک کرد و در دوران حیات پیامبر بر دست معاذ و یارانش اسلام آورد.» سپس ثقه بودنش و خبر سنگسار کردن میمونها را یادآور شد که برخی آن را ناپسند دانسته اند، هر چند که در صحیح بخاری آمده است.(2)

نقل ابوداود در مسندش دلیل ثبوت آن است

دیدیم که افزون بر ثقه بودن رجال سند و صحیح بودن طریق آن، همین نکته که ابوداود طیالسی این حدیث را در مسندش آورده، به تنهایی دلیلی بر استواری و اعتبار آن است. این نقل در آن کتاب وجود دارد، و علمای متأخر آن را از او آورده اند. وصابی گفت: «از عمران بن حصین که گفت: شنیدم رسول خدا می فرمود: به راستی علی از من است و من از او هستم، و او بعد از من ولیّ هر مؤمن است. ابوداود طیالسی در مسندش، و حسن بن سفیان در کتاب فوائد، و أبونعیم در فضائل الصحابه آن را نقل کردند.»(3)

ابن حزم مسند طیالسی را بر موطأ مالک مقدم می دارد

بزرگی جایگاه مسند أبو داود طیالسی به جایی رسیده است که ابن حزم اندلسی آن را بر موطأ مالک مقدّم داشته است.

ذهبی گفت: «برای ابن حزم، کلام کسی یادآوری شد که می گوید: برترین نوشتار، موطّأ است. گفت: بلکه کتابهای برتر برای تعظیم اینهاست: دو صحیح (مسلم و بخاری)، صحیح سعید بن السّکن، المنتقی از ابن جارود، المنتقی از قاسم بن أصبغ، مصنّفِ الطحاوی، مسندِ راهویه، مسندِ طیالسی، مسند حسن بن سفیان ... و آنچه در مسیر این کتاب ها حرکت کرده و فقط به کلمات رسول خدا اختصاص یافته است.

پس از اینها، کتابهایی که در آن کلمات پیامبر و گفته دیگران آمده است، مانند: مصنّفِ عبدالرزاق ... و مؤطّأ ابن أنس، و مؤطّأ ابن أبی ذئب ...»(4)

شرح حال ابن حزم

در شرح حال ابن حزم - که مسند طیالسی را بر موطأ مالک ترجیح داده - چنین آورده اند:

ص: 59

1_ ذهبی: «ابومحمد بن حزم، علامه علی بن احمد ... دارای تألیفات، در حالی که از شهرش رانده شده بود، در گذشت... در منتهای ذکاوت و تیزهوشی، و دانش گسترده نسبت به کتاب، سنّت، مذهبها، ملتها، ادیان، عربی، ادبیات، منطق، شعر بود، همراه با راستی، امانت، دیانت و حشمت ...»(1)

2_ سیوطی: «ابن حزم، امام، علّامه، حافظ، فقیه ... در جمادی الأولی سال 457 در گذشت.»(2)

کلام ابن عربی در الفتوحات المکیة شایان ذکر است که گفت: «پیامبر را در خواب دیدم که با محمد بن حزم محدّث معانقه کرد، پس یکی در دیگری غیب شد و جز یکی که رسول خدا بود دیده نمی شد، این نهایت پیوستگی است، که از آنان تعبیر به اتحاد می شود»

مسند طیالسی در کتابهای اسناد

مسند أبوداود طیالسی از کتابهای مشهور و معتبر است، لذا دهلوی آن را در کتابش بستان المحدثین آورده است که درباره کتابهای معروف و مشهور تألیف کرده است ...

هم چنین از کتابهایی است که دانشمندان در نوشته هایشان اسنادهای خود را به آن می رسانند، در شمار اسنادهای خود که به کتابهای با جلالت می رسانند؛ مثلاً سند روایت أبومهدی عیسی بن محمد ثعالبی، که در مقایسه الأسانید آمده است. و ثعلبی _ همانگونه که معروف است _ از استادهای هفتگانه ای است که پدر دهلوی افتخار می کند به پیوند اسنادهایش به آنان، او از بزرگان سرشناس قرن یازدهم است:(3)

«مسند أبوداود طیالسی. حافظ ابن حجر گفت: آن مقداری است که بعضی اصفهانی ها از روایت یونس بن حبیب جمع آوری کردند. مرا خبر داد _ یعنی علی بن محمد بن عبدالرحمن أجهوری - به او، که همه مسند از حدیث ابوبکر صدیق تا حدیث عمر را برایش خواندم و برای غیرش اجازه گرفتم _ از شمس رملی، از زکریا؛ حیلوله و از برهان علقمی، از عبدالحق سنباطی، هر دو از حافظ أبوالفضل ابن حجر به قرائت بر ابوالفرج عبدالرحیم بن مبارک غزی قاهری؛ حیلوله و از نور القرافی و کرخی و ابن الجاتی، از جلال سیوطی، به سماع بر ابوالفضیل محمد بن عمر بن حصن الملتوتی، و با اجازه برای غیر آن از أبوالفرج غزّی به سماع و اجازه برای آنچه گذشت، از ابوالعباس احمدبن منصور جوهری؛ حیلوله جلال سیوطی از محمد بن محمد بن مقبل حلبی، از صلاح بن ابی عمر، او و جوهری از فخر بن بخاری، جوهری به سماع و دیگری به اجازه از ابوالمکارم احمد بن محمد بن لبّان و أبوجعفر صیدلانی به اجازه از ابوعلی حداد، اولی به سماع و

ص: 60

دومی به حضور، از ابونعیمِ حافظ، از عبداللّه بن جعفر بن احمد بن فارس به سماع، از یونس بن حبیب، از ابوداود طیالسی، سپس آن را ذکر کرد...»

گفته کامل ابن عبدالبر

متن کامل کلام حافظ، ابن عبدالبر را می آوریم به جهت فائده هایی که سیاق گفته اش در بردارد. او در شرح حال امیرالمؤمنین علیه السلام گوید: «روایت شد از: سلمان، ابوذر، مقداد، حذیفه، خباب، جابر، أبوسعید خدری، زیدبن أرقم که: علی بن ابیطالب نخستین کسی است که اسلام آورد. همگی این افراد، او را بر دیگران برتری دادند.

ابن اسحاق گفت: نخستین کسی که به خداوند و پیامبرش محمد _ صلی اللّه علیه و سلم _ ایمان آورد، خدیجه و از مردان علی بن ابیطالب است. و این گفته ابن شهاب است با این تفاوت که او گفت: از مردان بعد از خدیجه، و این گفته همگان درباره خدیجه است.

ما را حدیث کرد احمد بن محمد، از احمد بن فضل، از محمد بن جریر از احمد بن عبداللّه دقاق از مفضل بن صالح، از سماک بن حرب، از عکرمه، از ابن عباس که گفت: علی چهار خصلت دارد که دیگری ندارد: او نخستین فرد - از عرب و عجم - است که با رسول خدا _ صلی اللّه علیه و سلم _ نماز خواند. او آن کسی است که در هر پیشروی پرچمش با خودش بود. او کسی است که همراه با پیامبر بردباری و ثبات ورزید، روزی که دیگران از ایشان گریختند. و او همان کسی است که پیامبر را غسل داد و در قبرش نهاد.

پیش از این در باب ابوبکر، نام افرادی که عقیده دارند ابوبکر نخستین شخصی است که اسلام آورد، یاد کرده است.

از سلمان فارسی روایت شد که گفت: نخستین فرد این امت که بر پیامبر در حوض وارد می شود، علی بن ابیطالب نخستین اسلام پذیر است.

این حدیث مرفوعا از سلمان فارسی از پیامبر _ صلی اللّه علیه و سلم _ روایت شده است که گفت: نخستین فرد این امت که بر حوض وارد می شود، علی بن ابیطالب است، نخستین کسی که اسلام آورد. و مرفوع دانستن آن سزاوارتر است، چون چنین مطالبی با رأی درک نمی شود.

ما را حدیث کرد احمد بن قاسم، از قاسم بن أصبغ، از حارث بن ابی أسامه، از یحیی بن هاشم، از سفیان ثوری، از سلمة بن کهیل، از ابی صادق، از حنش بن معتمر، از علیم کندی، از سلمان فارسی که گفت: رسول خدا _ صلی اللّه علیه و سلم _ فرمود: نخستین فرد از شما که بر حوض وارد می شود، نخستین کسی است که اسلام آورد، یعنی علی بن ابیطالب.

ص: 61

ابوداود طیالسی روایت کرد از أبوعوانة، از أبوبلج، از عمروبن میمون، از ابن عباس که رسول خدا _ صلی اللّه علیه و سلم _ به علی فرمود: تو ولیّ هر مؤمن بعد از من هستی.

به همین طریق، از ابن عباس _ رضی اللّه عنهما _ آورده اند که گفت: نخستین کسی که با پیامبر _ صلی اللّه علیه و سلم _ بعد از خدیجه نماز خواند، علی بن ابیطالب است.

ما را حدیث کرد عبدالوارث بن سفیان، از قاسم بن أصبغ، از احمد بن زهیر بن حرب، از حسن بن حماد، از أبوعوانة، از أبوبلج، از عمروبن میمون، از ابن عباس _ رضی اللّه عنهما _ که گفت: از مردم بعد از خدیجه، علی نخستین کسی بود که به خداوند ایمان آورد.

أبوعمر گفت: این اسنادی است که کسی به آن طعنه نزده است به جهت صحت و ثقه بودن ناقلانش.»(1)

اعتبار کتاب الاستیعاب

1. ابن عبدالبر کتابش (الاستیعاب) را به گونه ای توصیف کرده است که دلالت بر اعتبارش دارد، چون در مقدمه اش گوید:

«در این کتاب به کتابهایی اعتماد کردم که نزد اهل علم سیره و تبارشناسی شناخته شده است و بر کتابهای تاریخ شناخته شده که دانشمندان برای شناخت رویداد تاریخ اسلام و سیره اهلش به آنها اعتماد کرده اند.»

2. ابن أثیر در مقدمه کتاب خود (أسدالغابة): مردم درباره نامهای اصحاب کتابهای بسیاری گرد آوردند. گروهی شمار بسیاری از نامهای آنان را در کتابهای تبارشناسی و غزوه ها و غیر آن آوردند که هدف و مقصودشان از این کار مختلف است، جز آنان که جمع آوری نامهای آنان ختم شد به حافظ اصفهانی، ابوعبداللّه بن منده، أبونعیم احمد بن عبداللّه، و امام ابوعمر بن عبدالبر قرطبی. خداوند از آنان راضی باد، ثوابشان فراوان، تلاششان را ستایش، أجرشان را بزرگ، و جای باز گشت آنان را گرامی دارد. آنان نیکو گرد آوردند، توان خود را به کار گرفتند، و یاد نیکی پس از خود به جای گذاشتند، پس خداوند متعال اجری فراوان به آنان عطا فرماید که ایشان گرد آوردند آنچه را که از هم پاشیده بود.»

3. ابن خلکان در شرح حال ابن عبدالبر گوید: «در نامهای صحابه کتابی ارزشمند گرد آورد و آن را الاستیعاب نامید.»(2)

ص: 62

4.ذهبی در شرح حالش گوید: «او را تألیفهایی است که در تمامی درونمایه اش مانند ندارد ... از جمله کتاب الاستیعاب فی الصحابة، که مانندش را کسی ندارد.»(1)

5.نیز گفت: «کتابی گرانقدر مفید گرد آورد، نام آن الاستیعاب فی أسماء الصحابه.(2)

6.چلبی در کشف الظنون گفت: «الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، کتابی از حافظ أبوعمر یوسف بن عبداللّه، معروف به ابن عبدالبر نمری قرطبی متوفی سال 463.و آن کتابی گرانقدر است...»(3)

7.دهلوی در بستان المحدّثین گفت: «الاستیعاب فی معرفة الأصحاب از ابو عمر عبدالبر، کتابی مشهور و معروف ...»

8.شاگردش رشید دهلوی در کتاب خود (ایضاح) تصریح می کند که الاستیعاب از کتابهای معتبر است.

9.ابن الوزیر صنعانی در مقدمه کتابش (الروض الباسم) در شمار آنچه درباره صحابة تألیف شده است، تصریح می کند که الاستیعاب از منابع کتاب أسدالغابة نوشته ابن الأثیر است. سپس گوید: «و نفیس ترین کتاب در مورد صحابه، کتاب عزالدین ابن الأثیر است ...»

دانشمندان کلام بارها در پژوهشهای خود بر کتاب الاستیعاب اعتماد کرده اند و هنگام مناظره با امامیه به روایات آن استناد می کنند. در این مورد به کتاب التحفة تألیف دهلوی و کتاب الایضاح تألیف شاگردش رشید، و کتاب منتهی الکلام از حیدر علی فیض آبادی و غیر آن رجوع کنید.

هم چنین ابوداود طیالسی با سند صحیح از عمران بن حصین روایت کرده است از جعفر بن سلیمان ضبعی، از یزید الرشک، از مطرف بن عبداللّه بن شخیر، از عمران بن حصین که گفت: رسول خدا _ صلی اللّه علیه و سلم _ علی را با یک لشکر فرستاد، از او چیزی دیدند که زشت و عیب ناک دانستند، چهار نفر پیمان بستند که پیامبر را از آنچه علی انجام داد، با خبر کنند. عمران گفت: هرگاه از مسافرتی باز می گشتیم ابتدا خدمت رسول خدا می رسیدیم تا ایشان را ببینیم، آنگاه به خانه مان برویم. این چهار نفر آمدند، یکی از آنان به پا ایستاد و گفت: ای رسول خدا، نمی بینید که علی چنین و چنان کرد؟ حضرت از او روی گردانید. دومی برخاست و مانند آن گفت. حضرت از او روی گردانید. سومی برخاست و مانند آن گفت. از او روی گردانید. سپس چهارمی به پاخاست و مانند آن گفت. رسول خدا _ صلی اللّه علیه و سلم _ فرمود: «با علی چه کار دارند! علی از من است و من از او هستم، و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است.»(4)

ص: 63

درستی این اِسناد را هنگامی خواهید دانست که شرح حال او و یارانش را - ضمن سخن در باب روایت احمد بن حنبل - می آوریم.

ص: 64

... از ابو جعفر محمد بن صالح بن هانی شنیدم که می گفت: از یحیی بن معین درباره سماع ابوبکر ابن ابی شیبة از شریک پرسیدم. گفت: ابوبکر نزد ما بسیار راستگو است و اگر ادعای شنیدن از کسی با جلالت تر از شریک را بنماید، مورد تصدیق خواهد بود...... ابوطاهر سلفی ... از حافظ محمد بن ابراهیم مربّع که گفت: ابوبکر بن ابی شیبة نزد ما آمد، بغداد با وجود او دگرگون شد، منبری در مسجد الرصانه برایش بر پا شد ... .

... عمر بن علی می گفت: حافظتر از ابن ابی شیبه ندیدم، با علی بن مدینی نزد ما آمد ...

... ابوزید علقی برایم گفت: به احمد بن حمید گفتم: حافظترین مردم کوفه کیست؟ گفت: أبوبکر بن ابی شیبة. آن را برای أبوبکر نقل کردم. گفت: گمان نمی کردم نزد من اقرار کند. احمد بن علی گفت: احمد بن حمید به دار ام سلمة شناخته می شد. او از بزرگان و مفتیان و حافظان کوفی بود.

احمدبن حنبل گفت: ابوبکر بن ابی شیبه بسیار راستگو بود.

ابوحاتم گفت: کوفی ای ثقه است.

بخاری گفت: در محرم سال 235 در گذشت ...»(1)

2_ ذهبی: «امام، سرآمد، بزرگِ حافظان، نویسنده کتابهای مهم: مسند، مصنف، تفسیر ... او از همردیفان: احمد بن حنبل، اسحاق بن راهویه، علی بن مدینی، در سن، محل تولد و حفظ است. یحیی بن معین چند سال از آنان بزرگتر است ...

او دریایی از دریاهای دانش بود، و در توان حفظ ضرب المثل بود.

بخاری، مسلم، أبوداود و ابن ماجه ... از او حدیث نقل کردند.

احمد بن حنبل گفت: ابوبکر بسیار راستگوست. من او را بیشتر از برادرش عثمان دوست دارم.

احمد بن عبداللّه عجلی گفت: ابوبکر ثقه و حافظ حدیث بود.

عمروبن علی فلّاس گفت: کسی را حافظتر از ابوبکر بن ابی شیبه ندیدم. حافظ، ابوعباس عقدة از عبدالرحمن بن خراش از أبوزرعه که می گفت: حافظتر از أبوبکر بن ابی شیبه ندیدم ...

خطیب گفت: ابوبکر با دقت و حافظ بود ...»(2)

3_ ذهبی: «ابوبکر بن ابی شیبة، حافظ، بی نظیر، پایدار سربلند ... احمد گفت: ابوبکر بسیار راستگو است و من او را از برادرش عثمان بیشتر دوست دارم. عجلی گفت: ثقه و حافظ است.

ص: 65

فلاس گفت: حافظتر از أبوبکر بن ابی شیبه ندیدم. ابوزرعه رازی نیز چنین گفت.

ابوعبید گفت: حدیث به چهار نفر ختم شد: ابوبکر بن ابی شیبه گوینده ترین، احمد فقیه ترین، ابن معین گردآورترین، و ابن مدینی داناترین آنان به حدیث می باشند.

صالح بن محمد گفت: داناترین و علت یاب ترین کسی را که در حدیث درک کردم، ابن مدینی است، و حافظ ترین آن هنگام مذاکره ابوبکر بن ابی شیبه می باشد.

از أبوعبیده نقل شده است که گفت: بهترین آنان در تنظیم کتاب، ابوبکربن ابی شیبه است. خطیب گفت: ابوبکر با دقت و حافظ بوده، مسند و احکام و تفسیر تألیف کرد.

بخاری گفت: سال 235 در گذشت.»(1)

4_ ابن حجر: «... بخاری، مسلم، أبوداود، ابن ماجه از او روایت کردند. و نسایی با واسطه احمد بن علی قاضی و زکریا ساجی برایش روایت کردند ... و احمد بن حنبل، محمد بن سعد، أبوزرعه و أبوحاتم ...»(2)

سیوطی، صحیح دانستن او را نقل کرده و با آن همداستان شده است.

سیوطیِ حافظ در رساله اش (القول الجلی) نقل کرده که ابوبکر بن ابی شیبه این حدیث شریف را صحیح دانسته و نسبت به آن سکوت اختیار نموده است، همانگونه که دانستید، و سکوت در چنین وضعی، جایگاه قبول و موافقت است.

از مقدمه رساله نامبرده حافظ سیوطی برمی آید که حدیث های او معتبر است، چون گوید: «و بعد، این نمونه، یک قطره از قطره های دریاهای متلاطمی است که بخش اندکی از منقبت های درخشان آقایمان علی کرم اللّه وجهه است که آن را، القول الجلی فی فضائل علی نامیدم، شامل چهل حدیث گرامی برای راویانش و نیز توضیح برخی واژگان ناآشنا و معنی های دشوار آن است. از خداوند تقاضا دارم که آن را از من بپذیرد و به برکت تمسک به دوستی اهل بیت، بهترین آرزوها را روزی من بفرماید».

سیوطی و حکم به صحت حدیث

سیوطی خودش این حدیث را صحیح می داند. وی در کتابش (جمع الجوامع) چنین تصریح می کند: «علی از من است و من از علی هستم و علی ولیّ هر مؤمن بعد از من می باشد. در کتاب المصنّف از

ص: 66

عمران بن حصین آمده و صحیح است.»(1)

حکم متّقی به صحیح بودن حدیث

متقی هندی با ابن ابی شیبه و سیوطی در حکم به صحت این حدیث توافق دارند. در کتابش آمده است: «علی از من است و من از علی هستم و علی ولیّ هر مؤمن بعد از من است.

در المصنّف، از عمران بن حصین آمده و صحیح است.»(2)

حکم بدخشی به صحت این حدیث

محمد بن معتمد خان بدخشی در چند کتاب خودش از آنان پیروی کرده است:

در مفتاح النجا گوید: « ابن ابی شیبه با سندی که صحیح می داند، مرفوعا از پیامبر آورده است: علی از من است و من از علی هستم و علی ولیّ هر مؤمن بعد از من است.» بدخشی در تحفة المحبّین گوید: «علی از من است و من از علی هستم، و علی ولیّ هر من بعد از من است. ابن ابی شیبه با سند صحیح آورده و در فضائل الصحابه نیز رسیده، هر دو از عمران بن حصین.»

حکم قاضی سناءاللّه به صحت این حدیث

هم چنین قاضی سناءاللّه حکم به صحت سند حدیث ابن ابی شیبه کرده است، و بدین ترتیب صریحا عیب جویی نصراللّه کابلی را در این مورد، پاسخ می گوید. در کتابش (سیف مسلول) گوید:

«سوم: حدیث بریده از پیامبر که فرمود: علی از من است و من از علی هستم، و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است. گفتند: ولی، همان اولی به تصرف و همو امام است. لیکن در اسنادش اجلح آمده که شیعه و مورد اتهام است، پس به خبر او احتجاج نمی شود. ملّا نصراللّه کابلی چنین گفت.

لیکن این حدیث را ابن ابی شیبة با سند صحیح از عمران بن حصین روایت کرده است.»

حدیث در کتاب المصنّف با لفظهای متعدد

این حدیث را ابوبکر بن ابی شیبة در کتابش (المصنّف) به لفظ های مختلفی نقل کرده است.

از جمله: با لفظی که پیش از این آمد.

لفظ دیگر: از علی بدگویی مکن، که او از من است و من از او هستم، و او ولیّ شما بعد از من

ص: 67

می باشد. از عبداللّه بن بریده از پدرش.»

این حدیث را متّقی گفت.(1)

لفظ دیگر: عمران بن حصین گوید: رسول خدا لشکری فرستاد و علی را فرمانده آن گماشت. آنان غنیمت به دست آوردند، علی کاری کرد که نپسندیدند، و در نقل دیگری: علی از غنیمت یک کنیز گرفت. چهار نفر از لشکر با یکدیگر پیمان بستند که وقتی خدمت رسول خدا بر سند، ایشان را از این جریان آگاه کنند. آنان اگر از مسافرتی باز می گشتند نخست خدمت رسول خدا می رسیدند، بر حضرتش سلام می کردند و نظر می افکندند، سپس به سوی خانه های خود می رفتند. هنگامی که لشکر بازگشت، بر رسول خدا سلام کردند و یکی از آن چهار نفر ایستاد و گفت:

ای رسول خدا، آیا نمی بینید که علی از غنیمت کنیزی گرفته است؟ حضرت از او روی برگردانید.

سپس نفر دوم به پاخاست و همان سخن را گفت، از او هم روی گردانید. سپس سومی ایستاد و مانند آن را گفت، از او روی برگردانید. سپس چهارمی ایستاد، رسول خدا به سویش آمد در حالی که خشم در چهره شان دیده می شد و فرمود: از علی چه می خواهید!! علی از من است و من از علی هستم، و علی ولیّ هر مؤمن بعد از من است.

ابن جریر آن را آورده و صحیح دانست.»(2)

ص: 68

علی چنین و چنان کرد، از او روی گردانید.

سپس چهارمی ایستاد و گفت: ای رسول خدا، علی چنین و چنان کرد.

رسول خدا -در حالی که چهره اش تغییر کرده بود- به سوی چهارمی آمدند و فرمود: علی را رها کنید، علی را رها کنید، علی از من است و من از او هستم و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است.»(1)

سخن در ثقه بودن رجال مسند احمد

تمامی رجال مسند روایت احمد بن حنبل، از ثقه های پذیرفته شده مشهور هستند، بدین قرار:

یکم - عبدالرزاق بن همام

بخشی از گفته ها در مدح و ستایش عبدالرزاق چنین است:

1_ یافعی: «حافظ، علامه که از هر گوشه ای به سوی او رهسپار می شوند، استاد، امام عبدالرزاق بن همام یمنی صنعانی حمیری نویسنده آثار مختلف.

از معمر، ابن جریج، اوزاعی، و همردیفان اینان روایت کرده است، و پیشوایان به سوی او به یمن رفتند.

گفته شد: پس از رسول خدا مردم به سوی کسی همانند او رهسپار نشدند.

گروهی از طریق او، از پیشوایان اسلام روایت کردند، مانند: امام سفیان بن عیینه، امام احمد، یحیی بن معین، اسحاق بن راهویه، علی مدینی و محمودبن غیلان.»(2)

2_ سمعانی: «أبوبکر عبدالرزاق بن همام صنعانی، گفته شد: بعد از رسول خدا مردم به سوی کسی همانند او رهسپار نشدند ...»(3)

3_ ابن خلّکان: «ابوبکر عبدالرزاق بن همام بن نافع صنعانی: گفته شده مردم به سوی هیچ کسی چون او رهسپار نشدند ...»(4)

دوم - عفّان ابن مسلم

او از رجال دو صحیح و از ثقه های پابرجاست.

1_ مقدسی: «عفان بن مسلم صفّار انصاری، مولی عزرة بن ثابت، کنیه اش أبوعثمان، از: وهیب

ص: 69

بن خالد، صخربن جویریه و چند تن دیگر (حدیث) شنید ... سال 220 در سن 86 سالگی در بغداد در گذشت.»(1)

2_ ذهبی: «عفان بن مسلم، حافظ استوار، صفّار، محدّث بغداد ... یحیی بن قطّان گفت: اگر عفّان موافق من شد به کسی که مخالفتم کند توجه نمی کنم. عجلی گفت: عفّان ثقه استوار و دارنده سنت است ...»(2)

3_ ذهبی: «عفان بن مسلم صفار، أبوعثمان، حافظ. از: هشام دستوایی، همام، و طبقه او روایت کرده است. از او روایت کرده اند: بخاری، ابراهیم حربی، أبوزرعه و گروهی. او در احکام جرح و تعدیل ثابت بود. سال 220 در گذشت.»(3)

سوم _ جعفر بن سلیمان

1_ ابن حبان: «جعفر بن سلیمان ضبعی حرشی از مردم بصره و کنیه اش أبوسلیمان بود. بر قبیله بنی ضبیعه وارد شد و به آن نسبت داده شد. از: ثابت، و مالک بن دینار روایت می کند. ابن مبارک و مردم عراق از او روایت می کنند، در رجب سال 178 در گذشت.

از شیخین خشمگین بود.

حسن بن سفیان، از اسحاق بن ابی کامل، از جریر بن یزید بن هارون _ در برابر پدرش _ گفت: پدرم مرا نزد جعفر بن سلیمان ضبعی فرستاد، به او گفتم: به ما رسیده است که ابوبکر و عمر را دشنام می دهی. گفت: دشنام هرگز، ولیکن خشم هر چه خواهی. گفت: پس او مانند الاغ، رافضی است.

أبوحاتم گفت: جعفر بن سلیمان از افراد ثقه با دقت در روایتها می باشد، جز این که به اهل البیت گرایش داشت، و دعوت کننده به مذهبش نبود.

در میان پیشوایان اهل حدیث ما اختلافی نیست که فرد دقیق بسیار راستگو، اگر بدعتی داشته و به سوی آن دعوت نکند، احتجاج به حدیثهای او جایز است. و اگر دعوت به بدعت خود کرد، احتجاج به حدیثهایش نمی شود. به همین علت، حدیث گروهی از کسانی را که بدعتی داشته و به سوی آن دعوت می کردند - هر چند که ثقه بودند - رها کردیم، و به گروهی ثقه احتجاج کردیم که گرایش سوء داشتند، ولی به آن دعوت نمی کردند. به هر حال، نسبت بنده به پروردگارش می باشد، اگر خواست به جهت آن او را عذاب می کند و اگر خواست او را می بخشد، و بر ماست که روایتها را از آنان بپذیریم اگر ثقه بودند، بنابر آنچه چند جا از کتابم آوردم.»(4)

ص: 70

2_ مقدسی گوید: «جعفر بن سلیمان حرشی ضبعی، بر بنی ضبیعه بصری وارد شد، کُنیه اش ابوسلیمان است. از: ثابت بنانی، جعد بن عثمان، ابوعمران جونی، یزید الرشک و سعید جریری (حدیث) شنید. قطن بن نسیر، یحیی بن یحیی، قتیبه و محمد بن عبید بن حسان، از او روایت کردند.»(1)

3_ سمعانی گوید: «از او روایت کردند: ابن المبارک، اسحاق بن ابی اسرائیل، عبیداللّه بن عمر قواریری و مردم عراق. سال 178 در گذشت. از شیخین ابوبکر و عمر خشمگین بود ...»(2)

4_ ذهبی گوید: «ثقه فقیه است، و با وجود دانش فراوانش گفته شد: او بیسواد و از پارسایان شیعه بود.»(3)

5_ ابن حجر گوید: «بسیار راستگو و پارسا بود، لیکن شیعه گری می کرد.»(4)

چهارم _ یزید الرّشک

همگی اصحاب صحاح از او روایت کردند.

ذهبی گوید: «یزید بن ابی یزید ضبعی رشک، از مطرف و معاذ روایت کرده و شعبة و ابن علیة از او روایت کرده اند. ثقه متعبّد. سال 130 در گذشت.»(5)

پنجم _ مطرف بن عبداللّه

او نیز از رجال تمام صحاح است.

1_ مقدسی گوید: «مطرف بن عبداللّه بن شخیر عامری، أبو عبداللّه، او را از بنی حریش دانسته اند. عمران بن حصین از آن دو شنید ... سال 95 در گذشت.»(6)

2_ ذهبی گوید: «مطرف بن عبداللّه ... از عابدان اهل بصره بود ...»(7)

3_ ذهبی گوید «مطرف بن عبدالله بن شخیر حریشی عامری، أبوعبدالله، یکی از سرشناسان...»(8)

4_ ابن حجر گوید: «ثقه، عابد، فاضل.»(9)

ص: 71

پس روشن شد که متهم کردن این حدیث به دروغ و بطلان، کاملا دروغ و بهتان و خسران است...

* و آن را از بریده با سند زیر نقل کرده است:

«ابن نمیر، از اجلح کندی، از عبدالله بن بریده، از پدرش بریده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دو گروه به یمن فرستاد، یکی به فرماندهی علی بن ابیطالب، دیگری به فرماندهی خالد بن ولید، و فرمود: اگر به یکدیگر برخورد کردید، علی بر مردم فرماندهی کند. و اگر از هم جدا شدید هر یک از شما بر سربازانش.

بریده گفت: با بنی زید از مردم یمن برخوردیم و جنگ کردیم. مسلمانان بر مشرکان پیروز شدند، جنگجویان را کشتیم و خانواده ها را به اسارت گرفتیم، علی زنی از اسیران را برای خود برگزید. بریده گفت: خالد بن ولید همراه من به رسول خدا نامه ای نوشت و ایشان را از آن آگاه کرد. هنگامی که خدمت پیامبر رسیدم، نامه را دادم، آن را قرائت فرمود. خشم را در چهره رسول خدا صلی الله علیه و سلم دیدم. گفتم: ای رسول خدا این جایگاه پناه آور است، مرا همراه مردی فرستادی و فرمانم دادی که او را اطاعت کنم. به آنچه فرستاده شده بودم، عمل کردم. رسول خدا فرمود: «درباره علی بدگویی مکن، که او از من است و من از او، و او ولیّ شما بعد از من است.»(1)

سخن در موثق بودن سند دوم

رجال این سند نیز از بزرگان ثقه مورد اعتماد عبارتند از

یکم _ عبدالله بن نمیر

1_ ذهبی گوید: «عبدالله بن نمیر، حافظ، امام، أبوهشام همدانی خارفی کوفی، پدر حافظ بزرگ محمد. از: هشام بن عروة، أعمش، اشعث بن سوار، اسماعیل بن ابی خالد، یزیدبن ابی زیاد، عبیدالله بن عمر، و تعدادی دیگر حدیث شنید. از او: احمد، ابن معین، اسحاق کوسج، احمدبن فرات، حسن بن علی بن عفان و گروهی دیگر حدیث نقل کردند.

یحیی بن معین و دیگرانی او را ثقه دانستند، او از بزرگان اصحاب حدیث بود. سال 199 درگذشت...»(2)

2_ ذهبی گوید: «از او: پسرش، احمد و ابن معین روایت کردند. حجت است. سال 199 درگذشت.»(3)

3_ ابن حجر گوید: «ثقه، دارنده حدیث، از اهل سنت و بزرگان طبقه ی نهم است.»(4)

ص: 72

دوم _ أجلح بن عبدالله

1_ ذهبی گوید: «أجلح بن عبدالله بن حجیة کندی، از شعبی و عکرمه روایت کرد. و از او: قطان، ابن نمیر و گروهی روایت کردند. او را ابن معین و غیر او ثقه دانسته اند. نسایی او را ضعیف شمرده که شیعه است، با این که شریک از او روایت کرده است و می گوید: شنیدیم هر که ابوبکر و عمر را دشنام داد یا فقیر شد یا کشته شد سال 145 درگذشت.»(1)

2- ابن حجر: «راستگوی شیعی، از طبقه هفتم، به سال 45 درگذشت.(2)

پیرامون ثقه بودن این شخص بحث بیشتری خواهد آمد...

سوم _ عبدالله بن بریده

1_ ذهبی گوید: «عبدالله بن بریده، قاضی مرو، از پدرش، عمران بن حصین، عائشه و سمرة حدیث شنید و از او: مالک بن مغول، حسین بن واقد، و أبو هلال حدیث نقل کردند. ثقه است. سال 15 متولد شد و سال 115 در سن صد درگذشت».(3)

2_ ابن حجر گوید: ثقه است.(4)

این حدیث را از ابن عباس با سند زیر نقل کرده است:

«یحیی بن حماد، از ابوعوانه، از أبوبلج، از عمرو بن میمون که گفت: نزد ابن عباس نشسته بودم، نُه نفر نزد او آمدند و گفتند: ای ابن عباس! یا با ما می آیی یا از این افراد، ما را جدا کنی. ابن عباس گفت: با شما می آیم. آن روز سالم بود، پیش از آنکه نابینا شود. آنان گرد هم آمدند و گفتگو کردند و ما نمی دانیم چه گفتند. او آمد در حالی که لباسش را تکان می داد و می گفت: أف و تف! به مردی دشنام دادند که دارای ده ویژگی است.

[1] مردی را دشنام دادند که پیامبر به او فرمود: به راستی مردی می فرستم که خداوند هرگز او را شرمنده نمی کند، خدا و پیامبرش را دوست می دارد. برای آن کار، سر بالا کرد هر آنکه سر بالا کرد. فرمود: علی کجاست؟ گفتند: او در کاروان است و آرد آسیاب می کند.

فرمود: کسی از شما نبود که آرد آسیاب کند؟ او آمد در حالی که چشمانش متورم بود و تقریبا نمی دید. در چشمان او دمید، سپس پرچم را سه بار به اهتزاز در آورد و به او داد. آنگاه صفیه دختر

ص: 73

حییّ را آورد.

سپس فلانی را با سوره توبه فرستاد، آنگاه علی را در پی او فرستاد و آن را از او گرفت. فرمود: آن را نمی برد جز مردی که از من است و من از او هستم.

[2] به عموزادگانش فرمود: چه کسی در دنیا و آخرت مرا یاری می کند؟ در حالی که علی با او نشسته بود، آنان خودداری کردند. علی گفت: من در دنیا و آخرت شما را یاری می کنم. فرمود: تو ولیّ من در دنیا و آخرت هستی. از او گذشت. سپس پیش یکایک آنان آمد و فرمود: کدام یک از شما در دنیا و آخرت مرا یاری می کند؟ آنان خودداری کردند. علی گفت: من در دنیا و آخرت شما را یاری می کنم. فرمود: تو در دنیا و آخرت ولیّ من هستی.

[3] او نخستین کسی بود که بعد از خدیجه اسلام آورد.

[4] رسول خدا پیراهن خود را روی علی و فاطمه و حسن و حسین نهاد، و فرمود: جز این نیست که خداوند می خواهد آلودگی را از شما اهل بیت بزداید و شما را کاملاً پاکیزه بدارد.

[5] همچنین: بلا را بر جان خود خرید، جامه ی پیامبر را پوشید و در جای او خوابید. مشرکان به سوی پیامبر سنگ می افکندند. ابوبکر آمد در حالی که علی خوابیده بود. او فکر می کرد پیامبر خداست. گفت: ای پیامبر خدا! علی به او گفت: پیامبر خدا به سوی چاه میمون رفت، او را دریاب. ابوبکر به سرعت رفت و با او وارد غار شد. در آن حال، پی در پی سنگ به سوی علی پرتاب می شد، همانگونه که پیامبر سنگباران می شد. علی، از درد به خود می پیچید و سرش را در پیراهن پیچیده تا صبح بیرون نیاورد. سپس سرش را بر آورد. گفتند: تو بسیار بدجنس هستی، دوستت را سنگباران می کردیم، اوبه خود نمی پیچید، ولی تو به خود می پیچی و آن را زشت دانستیم!

[6]با مردم به غزوه تبوک رفت. علی به پیامبر گفت: با شما بیرون آیم؟ پیامبر خدا به او فرمود: نه. علی گریست. به او فرمود: آیا راضی نمی شوی که نسبت به من در جایگاه هارون نسبت به موسی باشی جز این که پیامبر نیستی؟ سزاوار نیست که من بروم، جز این که تو جانشین من باشی.

[7] پیامبر خدا به او فرمود: تو ولیّ من نسبت به هر مؤمن بعد از من هستی.

[8] و درهای مسجد جز در علی را بست...

[9] فرمود: هر کس من مولایش هستم، علی مولای اوست.

[10] خداوند عز و جل در قرآن به ما خبر داد که از اصحاب شجره راضی شده و از آنچه در دلهایشان است آگاه شد، آیا به ما خبر داد. که سپس بر آنان خشمگین شده است؟

عمر گفت: اجازه ام دهید گردنش را بزنم. پیامبر فرمود: آیا به راستی این کار را می کردی؟! تو چه می دانی! شاید خداوند بر اهل بدر اطلاع یافت و گفت: هر آنچه خواهید انجام دهید.

عبدالله از پدرش از ابومالک کثیربن یحیی، از ابوعوانه، از ابوبلج از عمروبن میمون، از ابن

ص: 74

عباس، به همین گونه روایت کرد.»

وثاقت سند سوم

رجال این سند نیز ثقه های مورد اعتماد هستند و عبارتند از:

یکم _ یحیی بن حماد

ذهبی گوید: یحیی بن ابی زیاد شیبانی، اهل بصره. کنیه اش: ابوبکر و گفته می شود أبومحمد... از او روایت کرد: اسحاق بن راهویه، بندار، اسحاق کوسج، بکاربن قیتبه، دارمی، اسحاق بن سیار، کدیمی و گروهی دیگر. او را ابوحاتم و دیگران ثقه دانسته اند.

محمدبن نعمان بن عبدالسلام گفت: عابدتر از یحیی بن حماد ندیدم و گمان دارم هیچ نخندید. گفته شد: سال 215 درگذشت.»(1)

ذهبی در جای دیگر گوید: «ثقه متأله است.»(2)

ابن حجر: «ثقه عابد است.»(3)

دوم _ أبوعوانه

سوم _ أبوبلج

چهارم _ عمرو بن میمون

موثق بودن این افراد را در ضمن بحث از موثق بودن سند أبو داود طیالسی دانستید.

از نظر آنان تنها نقل احمد، خود دلیل اعتبار نزد آنها است.

این تمام مطلب است، اضافه بر این که تنها به همین دلیل که احمد، حدیثی را در مسند خود بیاورد، اعتبار این حدیث و اعتماد بر آن و حجیت آن را نشان می دهد. چند وجه بر این مطلب دلالت دارد که به طور خلاصه می آوریم:

نخست: مسند احمد اصلی از اصول است.

سبکی در طبقات خود به این کلام تصریح می کند. پس تکذیب حدیث ولایتِ ذکر شده در مسندی که اصلی از اصول است، عین دیوانگی و مسخرگی است، و این با انصاف و عدالت مخالفت دارد.

دوم: احمد کتابش (المسند) را با این تعبیر وصف می کند که اصل بزرگی است. سبکی آن را از

ص: 75

ابوموسی مدینی از احمد نقل کرده است.

آیا از حدیث ولایت که در این اصل بزرگ نقل شده است، دست برمی دارید؟ آن هم با طعنه متعصبانه و دشمنانه سرسخت؟

سوم: این مسند مرجعی مورد اعتماد است - آن گونه که از أبوموسی مدینی نقل شده است - و مرجع مورد اعتماد، باید پذیرفته و تصدیق شود. علاوه بر اینکه بارها و بارها از افراد ثقه، یکی پس از دیگری نقل شده است.

چهارم: حدیثهای مسند، از میان حدیثهای بسیار و شنیده های فراوان گزینش شده؛ آن را ابوموسی گفته و سبکی از او نقل کرده است. بدون شک گزینش، خود دلیلی بر اهتمام و توجه بیشتری است.

پنجم: المسند، امام قرار داده شده، آن گونه که در گفته مدینی است و از آنچه امام قرار داده شده، پیروی و اقتدا می شود.

ششم: این مسند را احمد مورد اعتماد پناهنگاه و مستند قرار داده است، چنانکه ابوموسی مدینی چنین آورده است. پس حدیث ولایت را که در آن ذکر شده است، کسی انکار نمی کند جز آنکه در عناد فرو رفته باشد. و رد کردن آن را تحمل نمی کند جز کسی که در تارهای شک و دشمنی گرفتار است.

هفتم: احمد، حدیثهای مسند را از میان بیش از هفتصد هزار حدیث برگزیده است. احمد خود بر این امر تصریح می کند، آنگاه که خطاب به دو فرزندش عبدالله و صالح و پسر برادرش حنبل بن اسحاق، مسند را برایشان می خواند. این مطلب را ابوموسی مدینی - ضمن مطالبی که سبکی از او نقل کرده - بیان می دارد.

پس حدیث ولایت که در آن ذکر شده، در نهایت اعتماد و اعتبار است و به رنگ آمیزهای افراد تفرقه انداز و منکر، گوش فرا داده نمی شود.

هشتم: احمد، کتاب مسند را برای مسلمانان مرجع قرار داده است، آن هم هنگام بروز اختلاف در حدیث پیامبر. گوید: «اگر در آن نبود، حجت نیست». پس کسی نباید به تکذیب حدیث ولایت که در آن آمده اقدام کند، زیرا حکم شده که هنگام اختلاف و مشاجره به آن مراجعه کنند. بلکه این حدیث حجت قاطع است، لذا هیچ همهمه و فریادی اثر ندارد.

نهم: عبدالله بن احمد گواهی داده است که پدرش از میان هفتصد هزار حدیث، این مسند را انتخاب کرده است...

دهم: ابوموسی بارها و بارها گواهی داده است که احمد در این مسند روایتی نیاورده جز از

ص: 76

فردی که راستگویی او نزدش ثابت شده باشد. و حدیثی را که لفظ آن نادر باشد، هر چند که مشهور و رجال اسنادش ثقه باشند، کنار زده است. و در مسند، از جهت اسناد و متن حدیث، احتیاط کرده است.

متن گفته سبکی که این وجوه ذکر شده را در بردارد.

این جملات، از توصیفهای مسند بود که سبکی و دیگران آورده اند و گواهی هایی از احمد به نقل ابوموسی مدینی از او، که در شرح حال احمد در کتاب طبقات الشافعیه الکبری آمده است. متن گفته سبکی که تمامی آن ها را دربردارد، از این قرار است:

«مسندش را که اصلی از اصول این امت است، تألیف کرد. امام حافظ ابوموسی محمدبن ابوبکر مدینی گفت: این کتاب - یعنی مسند امام أبوعبدالله احمدبن محمد بن حنبل شیبانی _ اصلی بزرگ و مرجعی مورد اعتماد برای اصحاب حدیث است، از میان حدیثهای بسیاری و شنیده های فراوانی گزینش شده است، و امام و مورد اعتماد و هنگام منازعه ملجا و مستند قرار گرفته، بنابر آنچه پدرم و دیگران ما را از آن آگاه کردند که: مبارک بن عبدالجبار ابوالحسین از بغداد برایشان نوشت، از أبواسحاق ابراهیم بن عمر بن احمد برمکی از ابوعبدالله عبیدالله بن محمدبن محمد بن حمران بن عمر بن بطه از ابوحفص عمربن محمدبن رجا از موسی بن حمدون بزار از حنبل بن اسحاق که گفت: عمویم یعنی امام احمد، من و صالح و عبدالله را جمع کرد و مسند را برایمان خواند، و کسی غیر از ما آن را از او نشنید یعنی به طور کامل و به ما گفت:

این کتابی است که جمع آوری و گزینش کردم از میان بیش از هفتصد و پنجاه هزار حدیث. پس آنچه مسلمانان از حدیث رسول خدا اختلاف دارند، به آن مراجعه کنید، اگر در آن بود که هیچ، وگرنه حجت نیست.

عبدالله بن احمد گفت: پدرم ده میلیون حدیث نوشت. و سیاهی در سفید ننوشت مگر اینکه آن را حفظ کرد. عبدالله گفت: به پدرم گفتم: چرا نوشتن کتاب را خوش نداشتی در حالی که مسند را نوشتی؟ گفت: این کتاب را پیشوا قرار دادم که اگر مردم در سنت رسول خدا اختلاف کردند، به آن مراجعه شود. و نیز گفت: پدرم مسند را از هفتصد هزار حدیث نقل کرد.

ابوموسی گفت: نقل نکرد مگر از کسی که راستگویی و دیانتش بر او ثابت شده بود. و به هر کسی که از امانتش بدگویی شده، توجه نکرد.

سپس با اسنادش به عبدالله فرزند امام احمد آورده و گوید: از پدرم درباره عبدالعزیز بن أبان پرسیدم، گفت: در مسند چیزی از او نقل نکردم و هنگامی که حدیث مواقیت را نقل کرد، او را رها

ص: 77

کردم.

أبوموسی گفت: در مورد تعداد حدیثهای مسند همواره از زبان مردم می شنیدم که چهل هزار است، تا این که در بغداد آن را بر ابومنصور بن زریق خواندم. از ابوبکر خطیب از ابن المنادی نقل کرد: کسی بیش از عبدالله بن امام احمدبن حنبل، از پدرش روایت نکرد، چون او مسند را که سی هزار است شنید و تفسیر را که یکصد و بیست هزار است، نیز شنید، که سی هزار به شیوه ی سماع و باقی وجاده ای است(1) نمی دانم آنچه ابن منادی آورده، منظورش بدون تکرار است یا چیزی دیگر با تکرار، که هر دو قول صحیح می شود. و اعتماد بر گفته ابن منادی است نه دیگری. گفت: اگر فرصتی یافتیم، ان شاءالله آن را شمارش می کنیم. اما تعداد اصحاب نزدیک به هفتصد نفرند.

ابوموسی گفت: آنچه را امام احمد در مسندش به ودیعت گذارده، در اسناد و متن آن احتیاط به کار برده است و چیزی وارد نکرده مگر این که سندش صحیح بوده است. دلیل بر آن، حدیثی است که ابوعلی حداد آورده از أبونعیم از ابن الحصین و ابن المذهّب از قطیعی از عبدالله از پدرش، از محمدبن جعفر، از أبوالتیاح از ابوزرعه از ابوهریره از پیامبر صلی الله علیه و سلم که فرمود: این قبیله از قریش امت مرا هلاک می کند. گفتند: ای رسول خدا ما را چه فرمان می دهید؟ فرمود: کاش مردم از آنان کناره گیری کنند. عبدالله گفت: پدرم در بیماری که از آن در گذشت، به من گفت: این حدیث را کنار بگذار، زیرا بر خلاف حدیثهای پیامبر است یعنی این که فرمود: بشنوید و اطاعت کنید. این حدیث با وجود ثقه بودن رجال اسنادش، چون لفظش نسبت به حدیث های مشهور شاذّ است، فرمان داد که کنارش نهند. و این دلیلی است بر آنچه بیان کردیم.»(2)

شرح حال سبکی

این مختصری از شرح حال سبکی نویسنده الطبقات است:

1_ ابن قاضی شهبة: «عبدالوهاب بن علی... علامه، قاضی القضاة... در مصر از گروهی حدیث شنید و حضور یافت... فتوا داد، درس داد، حدیث گفت، تألیف کرد، و کار کرد و از پدرش نیابت داشت... ذهبی او را در المعجم المختص نام برده و او را ستوده کرده است. ابن کثیر گفت: مشکلات و گرفتاریهایی بر او گذشت که بر هیچ قاضی پیش از او نگذشت، و منصب هایی را به دست آورد که برای کسی قبل از او فراهم نشده بود. حافظ شهاب الدین ابن حجر گفت: ابن سعد مشایخ او را استخراج کرد ولی قبل از کامل کردنش درگذشت. قسمت هایی از دانش از فقه و اصول

ص: 78

را به دست آورد. هم چنین در حدیث و ادبیات مهارت داشت و در عربی سرآمد شد و مشارکت یافت...

در ذیحجه سال 771 به طاعون به شهادت رسید...»(1)

2_ ابن حجر: «.. در شام ریاست قضاوت و منصبها به او پایان یافت و به علت قضاوت، بارها و بارها ناراحتی کشید. با این همه در نهایت ثبات بود... و با سن اندکش کتابهای بسیاری تألیف کرد که بر او خوانده شد و در حیات و پس از مرگش منتشر شد.»(2)

شرح حال أبوموسی مدینی

ابوموسی مدینی _ که سبکی در مدح مسند احمدبن حنبل از او نقل می کند - از حافظان بزرگ مشهور است.

1_ ذهبی: «ابوموسی مدینی، حافظ محمد بن ابی بکر عمربن احمد، حافظ، دارای کتاب ها... پس از خودش کسی مانند خود به جا نگذاشت. در جمادی الاولی در گذشت با مهارت در حفظ و رجال، دارای پارسایی، عبادت، جلالت و تقوی بود.»(3)

2_ سبکی: «.. از او روایت کردند حافظ أبوبکر محمدبن موسی حازمی، حافظ عبدالغنی، حافظ عبدالقادر رهاوی، حافظ محمدبن مکی، حسن بن ابی معشر اصفهانی، ناصح بن حنبلی و افراد بسیاری...

ابن ربیثی گفت: تا آنجا زیست که یگانه ی دورانش و استاد زمان خود در اسناد و حفظ شد. ابن النجار گفت: دانش او در آفاق منتشر شد، حافظان از او نوشتند، در علم و حفظ و اعتماد و دقت و دین و صلاح و روش صحیح و درستی ضبط و نقل و نیکویی تألیف ها ویژگی هایی برایش جمع شد که برای دیگری گرد نیامده بود...

أبوالبرکات محمدبن محمود رویدینی گفت: بزرگان در منقبت های او کتاب های بسیاری نوشتند...»(4)

3_ أسنوی: «أبوموسی محمدبن عمربن احمد مدینی اصفهانی، امام، حافظ... پارسا و زاهد و متواضع بود...»(5)

4_ ابن قاضی شهبة: «محمدبن عمربن احمدبن عمربن محمد، حافظ بزرگ، أبوموسی مدینی

ص: 79

اصفهانی، یکی از بزرگان... او حافظ با گستره وسیع و دانشهای بسیار بود. أبوسعد سمعانی گفت: از او نوشتم و از او شنیدم، اوثقه بسیار راستگو است. ابن ربیثی گفت... در جمادی الاخر سال 581 درگذشت.

شرح حال او را در یک کتاب مستقل آورده ام».(1)

سخن ابن عساکر در مدح مسند

عمربن محمد، عارف نهروانی مدنی و فاضل، رساله ای در باب مناقب احمدبن حنبل، پس از پایان مسند در سال 1163 نگاشت. در آن می نویسد:

«ابن عساکر گفت: به واسطه حدیث مصطفی راههای اسلام و هدایت شناخته می شود، بیشتر احکام بر آن بنا می شود و شناخت حلال و حرام از آن برگرفته می شود. گروهی از بزرگان، حدیثی را که به دستشان رسیده، نوشته اند.

بزرگترین کتابی که آنها را گرد آورده است، مسند عظیم الشان، مسند امام احمد است که کتابی گرانبها است. برای شنیدن و به دست آوردن آن به سویش مسافرت می کنند، زیرا تألیف کننده اش امام احمد است که پیشگام در شناخت این شأن می باشد. این کتاب گران سنگ و حجم نزد بزرگان دانش شهرت دارد. حدیثهایش غیر از معاد به سی هزار می رسد، غیر از آنچه فرزندش عبدالله از اسنادهای عالی به آن افزود. مقصود احمد در جمع آوری آن ها این بود که به هر کسی می رسد یا روایتش کند، اعتبارش به او بازگردد.»

سخن ابن جوزی در مدح مسند

در رساله یاد شده آمده است: «ابن جوزی گفت: هفتصد و پنجاه هزار حدیث از حدیث ها نزد امام احمد، صحیح به شمار آمد. مراد از این اعداد، طریقها است نه متنها. او مسند مشهورش را از میان آن ها نقل کرد که امت با قبول و تکریم آن را پذیرا شد، آن را حجت قرار دادند، هنگام اختلاف به آن مراجعه و به آن تکیه می شود. حنبل بن اسحاق گفت: عمویم من و صالح و عبدالله را جمع کرد و مسند را بر ما خواند و جز ما کسی آن را به طور کامل نشنید. سپس به ما گفت: این کتاب را از میان بیش از هفتصد و پنجاه هزار حدیث، گرد آوردم و برگزیدم، تا در مورد آنچه در حدیث پیامبر خدا اختلاف می شود، به آن مراجعه کنید.

ص: 80

اگر در آن یافتیدش درست است وگرنه حجت نیست. او نوشتن کتاب ها را دوست نمی داشت. در این باره به او گفته شد، گفت: این مسند را امام قرار دادم. اگر مردم در سنتی از سنتهای رسول خدا اختلاف کردند به آن مراجعه کنید.»

وجه هایی که این سخن دربردارد پوشیده نیست، که هر یک از آن ها برای وجوب پذیرش حدیث ولایت - که در مسند نقل شده - بسنده است، نیز برای رد بر کسانی که از آن عیب جویی می کنند.

ابن جوزی در کتاب الموضوعات گفت: «هرگاه حدیثی بیرون از کتاب های اسلام مانند: الموطا، مسند احمد، دو صحیح (مسلم و بخاری)، سنن ابوداود، ترمذی و مانند آن دیدید، در آن دقت کنید. اگر همانندی در صحاح و حسان داشت، امرش را سامان دهید. و اگر در آن شک کردید و دیدید که با اصول اختلاف دارد، رجال اسنادش را بررسی کنید و در مورد احوالشان، از کتابمان به نام «الضعفا و المتروکین» دقت کنید، تا وجه عیب جویی از آن را دریابید.»(1)

در این سخن، کتاب مسند، از کتاب های اصلی اسلام به شمار آمده است، و آن را در ردیف الموطا و دو صحیح و دیگر کتاب هایی که نیاز به دقت و درنگ در اسناد حدیثهایش نیست، آورده است.

اعتماد ابن روز بهان و ابن تیمیه و ابن حجر بر ابن جوزی

این حکم ابن جوزی در کتابش موضوعات بود؛ و چه بسیار همانند ابن تیمیه و ابن روز بهان و ابن حجر بر احکام ابن جوزی در آن کتاب اعتماد کرده اند، به ویژه در زمینه فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام و اهل بیت. همین گونه اند کابلی نویسنده الصواقع و دهلوی و پیروانشان. گوشه ای از موارد اعتماد قوم بر دیدگاه های ابن جوزی را می آوریم:

1. ابوالمؤید خوارزمی در آغاز کتابش (جامع مسانید ابی حنیفه) گوید: «و دلیل بر آنچه آوردیم، این است که هرگاه تعدیل بر جرح ترجیح یافت، جرح را بی اثر می کند. این مطلب را پیشوای پیشوایان تحقیق، ابن جوزی در کتاب خود (التحقیق فی أحادیث التعلیق) آورده است...»

2. ابن وزیر صنعانی ضمن بحث در اموری که می رساند تکفیر احمد به علت اعتقاد به تشبیه جایز نیست، گوید: «و از جمله به تواتر ثابت شده است که حافظ ابن جوزی از پیشوایان حنبلیها است و نزاعی در آن نیست. نیز تردیدی نیست که نوشته هایش در موعظه و متن درس فضلا و تحفه دانشمندانشان است، و براساس آن ها موعظه و سخنرانی می کنند و در همه حالاتشان بر آن اعتماد

ص: 81

می نمایند. ابن جوزی در این کتاب هایش، آنچه اقتضای منزه بودنشان از این عقیده را داشت، آورده است. و من بخشی از کلام او را در این زمینه می آورم...»(1)

3. ابن حجر مکی _ با اشاره به حدیث مدینة العلم - گوید: «مردم درباره این حدیث به اختلاف افتادند، گروهی از جمله ابن جوزی و نووی که شناخت آن دو به حدیث و نقل هایشان برای شما بسنده است..»(2)

4. دهلوی در پاسخ همان حدیث گوید: «ابن جوزی آن را در شمار احادیث ساختگی آورده است.»

5. ابن روز بهان در بحث حدیث نور می گوید: «ابن جوزی این حدیث را با معنایش در کتاب «الموضوعات» آورده است...»(3)

6. ابن تیمیه در حدیث مؤاخاة (تو برادرم و جانشینم هستی...) گوید: «ابوالفرج ابن جوزی در کتاب الموضوعات گوید...»(4)

ستایش ابن خلکان بر ابن جوزی

ابن خلکان، ابن جوزی را ستوده و در این زمینه مبالغه نموده است.

این خلاصه کلام اوست:

«أبوالفرج عبدالرحمن بن ابی الحسن علی... فقیه حنبلی و واعظ ملقب به جمال الدین، حافظ علامه دورانش و بزرگ زمانش در حدیث و وعظ است، در دانش های متعددی کتاب نوشت، کتاب هایش بیش از حدّ شمار است و با خط خویش آثار بسیاری نوشت... در مجلسهای سخنرانی پاسخهای نادری داشت... شب جمعه دوازدهم ماه رمضان سال 597 در بغداد درگذشت و در باب حرب دفن شد.»(5)

ستایش ذهبی بر ابن جوزی

ذهبی چنین گوید:

«ابن جوزی، امام، علامه، حافظ، دانشمند عراق و سخنران آفاق...

مفسر، دارای کتابهای رایج و مشهور در رشته های مختلف دانش... از او حدیث نقل کردند: فرزندش صاحب محیی الدین، نوه اش واعظ شمس الدین یوسف بن قِزُغلی، حافظ عبدالغنی، ابن

ص: 82

الدیثی، ابن النجّار، ابن خلیل، تقی بلدانی، ابن عبدالدائم، نجیب عبدالطیف، و افراد دیگر... دانشمندی نشناخته ام که مانند این مرد کتاب نوشته باشد... به بهره ای در وعظ دست یافت که هرگز برای کسی مهیا نشد...»(1)

ستایش سیوطی بر ابن جوزی

سیوطی او را ستوده و گوید:

«ابن جوزی، امام، علامه، حافظ، دانشمند عراق و سخنران آفاق، جمال الدین أبوالفرج... دارای نوشته های رایج و مشهور در رشته های مختلف دانش... دانشمندی را نشناختم که مانند او کتاب نوشته باشد و در سخنرانی به بهره ای دست یافت که هرگز برای کسی مهیا نشد. گفته شد: در بعضی جلسه ها یکصد هزار تن حضور یافتند. پادشاهان، وزیران و خلیفه ها در مجلس او شرکت کردند. گفت: با انگشتم هزار مجلد نوشتم، به دستم یکصد هزار توبه کردند و بیست هزار مسلمان شدند.»(2)

سخن ابن الوزیر در ستایش المسند

محمدبن ابراهیم صنعانی معروف به «ابن الوزیر» - پس از بیان سخن ابن دحیه پیرامون شهادت امام حسین بن علی علیهما السلام _ گوید: «آنچه را ابن دحیه بیان کرده، خود روشن ترین دلیل بر بی گناهی محدثان و اهل سنت درباره افترای معترض است که نسبت دلبستگی به یزید و موافقت آنها با امر یزید به قتل حسین به آنها داده است. چگونه؟ این است روایت های کاملا روشن آنان بر ضدّ آن که قبلا بیان کردیم، در مسند احمد، صحیح بخاری، جامع ترمذی و مانند اینها.

این کتاب ها پناهگاه اهل سنت است، و آنچه در آن است مرجع آنان می باشد. همان هایی است که در برابر متن آن ها سر فرود می آورند و بزرگداشت را فقط در خصوص آن ها و منحصر به همین کتاب ها می دانند.»(3)

بنابراین مسند احمد، پناهگاه و مرجع محدثان است و در برابر متن آن و حدیث های روایت شده در آن خاضع هستند پس وای بر دهلوی مقلد کابلی پیرو ابن تیمیه، این هایی که حدیث ولایت نقل شده در المسند و جامع الترمذی و امثال این ها را باطل می دانند. اینان از روش محدثان خارج شده و اجماع را شکسته اند و با سنت رسول پروردگار جهانیان مخالفت می کنند.

ص: 83

سخن ابو مهدی مغربی در ستایش مسند

ابومهدی عیسی بن محمد مغربی _ یکی از هفت استادی که شاه ولی الله دهلوی به پیوستگی اسنادش به آنان افتخار می کند _ در مدح کتاب مسند چنین می گوید:

«و مسندش را تألیف کرد، که اصلی ازاصول این امت است. در آن مطالبی گرد آورد که برای دیگری پیش نیامد. او دارای نوشته های برتری است، از جمله مسند که سی هزار حدیث دارد، و با افزودن فرزندش عبدالله به چهل هزار حدیث می رسد. فرزندانش را گرد آورد و کتاب را بر آنان خواند. گوید: این کتاب را از میان بیش از هفتصد و پنجاه هزار حدیث گرد آوردم و برگزیدم. آنچه مسلمانان در مورد حدیث رسول خدا اختلاف کردند، به آن مراجعه کنید. اگر آن را در این دیدید، که هیچ، وگرنه حجت نیست.»(1)

سخن عبدالحق دهلوی در ستایش مسند

شیخ عبدالحق دهلوی در وصف مسند گوید:

«مسند امام احمد در میان مردم شناخته شده است، بیش از سی هزار حدیث در آن گرد آورده است. کتاب او در دوران خودش بالاترین، والاترین و جامعترین کتاب ها بود.»(2)

سخن ولی الله دهلوی در ستایش مسند

عبدالرحیم دهلوی، پدر دهلوی گوید: طبقه دوم کتاب هایی است که به درجه الموطا و صحیحین نمی رسند ولی پس از آن ها جای دارند. نویسندگانش به وثوق، عدالت، حفظ و تبحر در رشته های مختلف حدیث معروف بودند، در کتاب هایشان بر اساس آنچه با خود پیمان بستند کوتاهی و تساهل به کار نبردند و بعدی ها آن ها را پذیرفته و محدثان و فقها - نسل به نسل - مورد توجه قرار دادند. میان مردم شهرت یافتند و گروه هایی به آن چنگ زدند: مطالب دشوار را شرح دادند، رجالش را بررسی کردند و در پی استنباط فقه آن برآمدند. بر پایه آن حدیث ها، عموم دانش ها پایه گذاری شد، مانند سنن أبوداود، جامع ترمذی، و گزیده نسائی. این کتاب ها را همراه با طبقه اول، رزین در تجرید الصحاح و ابن اثیر در جامع الاصول مورد توجه قرار دادند.

مسند احمد می تواند در این رده باشد. امام احمد آن را اصلی قرار داد که صحیح و غلط به آن

ص: 84

شناخته می شود و گوید: «آنچه را در آن نیست، نپذیرید.»(1)

سخن دهلوی در ستایش مسند

دهلوی خود نیز مسند را ستوده است و داستان گرد آوردن احمد فرزندانش را و خواندن مسند را بر آن ها و آنچه در توصیف آن به ایشان گفته بود، نقل کرده است.(2)

ص: 85

تمامی رجال این سند بدون تردید از ثقه ها می باشند:

1_ ترمذی:

ترمذی خودش از تعریف بی نیاز است. اگر خواهانید که بخشی از گفته های آنان را در ستایش، توثیق و استناد به او را بدانید، به کتاب های رجال و غیر آن مراجعه کنید، مانند:

سیر اعلام النبلاء: 13/270؛ تذکرة الحفاظ: 2/633؛ الوافی بالوفیات: 4/294؛ تهذیب التهذیب: 9/387؛ البدایة و النهایة: 11/66؛ العبر: 2/62؛ النجوم الزاهرة: 3/88؛ طبقات الحفاظ: 278؛ وفیات الاعیان: 4/278؛ شذرات الذهب: 2/174؛ مرآة الجنان: 2/193؛ الکامل فی التاریخ: 7/152؛ المختصر فی أخبار البشر: 2/59؛ الباب فی الانساب: 1/174.

2_ قتیبة بن سعید

قتیبة بن سعید بن جمیل بن طریف محدثی جلیل القدر است که بخاری و مسلم و دیگران، از او روایت کرده اند.

سمعانی گوید: «قتیبة بن سعید بن جمیل بن طریف بن عبدالله بغلانی، محدث مشهور در شرق و غرب؛ مسافرت هایی به: عراق، حجاز، شام، سرزمین مصر داشت. عمری طولانی کرد تا این که خواصّ از او نوشتند و بزرگان دنیا از شهرها به سویش مسافرت کردند. از مالک بن أنس و لیث و همردیفان آنان حدیث شنید.

پنج امام از او روایت کردند: بخاری، مسلم، أبوداود، أبوعیسی،أبوعبدالرحمن و بسیاری بی شمار دیگر.»(1)

ذهبی گوید: «أبوبکر أثرم گفت: از احمدبن حنبل شنیدم که از قتیبه یاد کرد و او را ستود و گفت: او آخرین کسی است که از ابن لهیمه شنید. احمدبن ابی خیثمه به نقل از یحیی بن معین، أبوحاتم و نسایی گفت: بر او اعتماد است. نسائی افزوده: بسیار راستگو است. ابوداود گفت: قتیبه سال 16 به بغداد و نزد احمد و یحیی رفت. ابن خراش گفت: بسیار راستگوست.. عبدالله بن محمدبن سیّار فراهانی گفت: قتیبه بسیار راستگوست و کسی از بزرگان نیست جز این که در عراق از او توشه ای گرفت.»(2)

3_ جعفربن سلیمان

4_ یزیدبن الرشک

5_ مطرف بن عبدالله

ص: 86

اینان را پیش از این شناختید، لذا تکرار نمی کنیم...

ص: 87

ذهبی به اختصار بیاوریم:

«نسائی، حافظ، امام، شیخ الاسلام، ابوعبدالرحمن احمدبن شعیب. در این کار برتری یافت و در شناسایی و دقت و علو اسناد بی همتا شد... حافظ خراسان، ابوعلی نیشابوری او را «امام در حدیث بدون گفتگو» لقب داد. حافظ ابوطالب احمدبن نصر گفت: چه کسی صبر دارد بر آنچه نسائی شکیبایی می کند؟ دار قطنی گفت: ابوعبدالرحمن مقدم بر هر کسی است که در زمان او، در این دانش نامبرده می شود.

حافظ محمدبن مظفر گفت: از اساتیدمان در مصر شنیدم که کوشش نسائی را در عبادت شبانه روزی وصف می کردند. دار قطنی گفت: ابوبکر شافعی حدیث بسیار داشت و از غیر نسائی حدیث نقل نمی کرد و گفت: میان خود و خداوند، به حجت بودن او راضی شدم. وفاتش در شعبان سال 303 بود.

او در دوران خودش فقیه ترین و داناترین به حدیث و رجال استادان مصر بود. ابوسعید بن یونس در تاریخش گفت: نسائی امام، حافظ و پایدار بود...»(1)

نیز بنگرید:

وفیات الاعیان: 1/77؛ الوافی بالوفیات: 6/416؛ مرآة الجنان: 2/240؛ طبقات الشافعیه، از سبکی: 3/14؛ و کتاب های دیگری در تاریخ و رجال.

اعتبار کتاب الخصائص

کتاب خصائص امیرالمؤمنین علیه السلام نسائی یکی از نفیس ترین، والاترین و مشهورترین کتاب هاست. نسائی هنگامی آن را نگاشت که وارد دمشق شد و مردم منحرف از امیرالمؤمنین علیه السلام را فراوان دید.

دانشمندان اهل سنت بر این کتاب اعتماد کرده و از آن نقل نمودند و تعدادی آن را در بحث هایشان آورده اند و به آن بر دوستی و محبت اهل سنت نسبت به اهل بیت علیهم السلام استشهاد کرده اند.

در بعضی مجلدهای پیشین و بر پایه های گفته های این گروه آوردیم که خصائص امیرالمؤمنین بخشی از سنن بزرگ حافظ نسائی است. پس حدیثهای آن نزد ایشان، یکی از صحاح ستّه می باشد.

ص: 88

ص: 89

ص: 90

داناتر از او در حدیث بصره ندیدم.

در ذیحجه سال 235 درگذشت....»(1)

2- ذهبی گوید: «عبیداالله بن عمر قواریری، حافظ ابوسعید بصری، یکصد هزار حدیث گفت. از حمادبن زید، و أبوعوانه و گروهی (حدیث) شنید. جمعی از جمله فریابی و بغوی از او حدیث شنیدند. و با مسدد و زهرانی نام برده می شد. در ذیحجه 325 درگذشت.»(2)

3- ابن حجر گوید: «از او بخاری، مسلم و أبوداود روایت کردند... ابن معین عجلی و نسائی گفتند: مورد اعتماد است. صالح جزره گفت: مورد اعتماد و همیشه راستگوست. استوارتر از زحرانی و مشهورتر و داناتر به حدیث بصره است. ابن سعد گفت: مورد اعتماد و بسیار حدیث است. أبوحاتم گفت: همیشه راستگوست. در الزهرة گوید: بخاری از او پنج و مسلم چهل حدیث روایت کرده اند.»(3)

دوم _ جعفربن سلیمان

سوم _ یزید الرشک

چهارم _ مطرف بن عبدالله

پیش از این مورد اعتماد بودن و بخشی از منقبت های آنان را دانستید.

پنجم - شرح حال ابویعلی

بخشی از گفته های ستایشی درباره ابویعلی موصلی را بیان می کنیم:

1_ ابن حبان گوید: احمدبن علی بن مثنی بن یحیی بن عیسی بن هلال تمیمی، أبویعلی از اهالی موصل و استادان ماهر در روایت ها و مواظبت کنندگان بر پاسداری از دین و اسباب طاعت ها بود. سال 307 درگذشت...»(4)

2_ ذهبی گوید: «ابویعلی موصلی، حافظ مورد اعتماد، محدث جزیره... یزیدبن محمد ازدی گفت: ابویعلی از اهل راستگویی، امانت داری، دین و دانش بود.. ابن حبان او را مورد اعتماد دانست و به مهارت و استادی و دینداری توصیف نمود، سپس گفت میان او و پیامبر سه نفر بودند. حاکم گفت: ابوعلی حافظ را می دیدم که نسبت به أبویعلی و مهارت و حفظ حدیث او شگفت زده

ص: 91

بود به طوری که چیزی از او - جز اندکی - پوشیده نمی ماند. حاکم گفت: او مورد اعتماد و اطمینان است....»(1)

3_ ذهبی: «او مورد اعتماد، صالح، با دقت، حدیث او را حفظ می کردند... در 97 سالگی درگذشت.»(2)

4_ صفدی: «حافظ نویسنده مسند، از گروهی انبوه شنید، و در زهد و غیر آن نوشته هایی دارد. روز حمل جنازه اش بازارها تعطیل شد. در سال 307 درگذشت و کنیه اش ابویعلی است.»(3)

شرح حال او را در منابع دیگری نیز خواهید دید. تمامی توصیفش کرده اند به: حافظ، استوار، مورد اعتماد، محدث جزیره، نویسنده مسند...

ص: 92

شرح حال طبری

در کتاب های این قوم، شرح حال مفصلی از ابن جریر طبری آمده که بعضی از آن ها چنین است:

1_ یاقوت حموی: «ابوجعفر محمد بن جریر طبری: فضل، دانش، هوشمندی و حفظ ابوجعفر بر کسی که او را شناخته باشد پوشیده نمی ماند.چون دانش های اسلامی را به اندازه ای گرد آورده بود که فرد دیگری از این امت جمع نکرده است و از کتاب های نویسندگان چنین نمایان نشده و از کتاب های مؤلفان هم به اندازه او، از کسی منتشر نشده است.

در علوم قرآنی و قرائت ها، دانش تاریخ پیامبران و جانشینان و پادشاهان و اختلاف فقها برتری داشت. همراه با روایت درباره آنها چنان که در آثارش آمده است: بسیط، تهذیب، احکام قرائت ها، بدون تکیه بر دست آوردها و اجازه ها و گفته هایی که گفته شده بود، بلکه آن ها را با اسنادهای مشهور بیان می کند.

برتری او در علم لغت و نحو، آن گونه که خود در کتاب هایش التفسیر و التهذیب آورده است نمایان شده است. در دانش جدل هم دستی داشت، به دلیل مناقضه هایش در کتاب های خودش نسبت به معارضین معنی هایی که آورده است.

دارای پارسایی و خویشتن داری، خشوع، امانت داری، تصفیه اعمال، راستی نیت و حقیقت افعال بود که کتابش (آداب النفوس) بر آن دلالت دارد.

ابوجعفر در عموم مذهب هایش پیرو جماعت گذشتگان و راه اهل علم، پایبند به سنت، نسبت به مخالفان سختگیر و پیرو روش هایشان بود و در این مسیر ملامت هیچ ملامت کننده ای را پذیرا نبود.

ابوجعفر در امامت، پیرو امامت ابوبکر، عمر، عثمان و علی بود و در برتری آنان پیرو اهل حدیث بود. او هر کسی و از هر مذهب را که با او مخالفت می کرد تکفیر می نمود اگر دلیل های عقلی دفع می شد مانند عقیده به قدر، و سخن رافضی ها و خوارج که اصحاب رسول خدا را تکفیر می کنند؛ آنگاه خبرها و شهادت های آنان را نمی پذیرفت. این مطلب را در کتابش در باب شهادات و در رساله اش و در آغاز ذیل المذیل آورده است».(1)

2_ سمعانی: «او یکی از پیشوایان دانشمندان بود. بر پایه دانایی و فضلش با نظر خود حکم می کرد و به دلیل معرفت و فضلش به رأی او مراجعه می شد. در جمع آوری دانش ها، کسی از اهل زمانش شریک او نبود. او حافظ کتاب الهی، دانا به قرائت ها، بصیر در معنی ها، فقیه در احکام

ص: 93

قرآن، دانا به سنت ها و طرق آن و صحیح و نادرست و ناسخ و منسوخش، دانا به گفته های مخالفان از صحابه و تابعین و افراد بعد از آنان در احکام و مسائل حلال و حرام، دانا به روزهای مردم و رویدادهایشان... ابوبکر محمدبن اسحاق بن خزیمه گوید: روی زمین، کسی داناتر از محمدبن جریر نمی شناسم... سال 310 درگذشت.»(1)

3_ نووی: «او امام برتر در انواع دانش ها و در طبقه ترمذی و نسائی است. حافظ ابوبکر خطیب بغدادی در تاریخ بغداد گوید: طبری در بغداد ساکن شد و تا آخر عمر در آنجا اقامت کرد، از پیشوایان و دانشمندان بود، به نظر او حکم می شود و به رای او مراجعه می شود...»(2)

4_ ذهبی: «امام، سرآمد، یگانه، حافظ ابوجعفر طبری، یکی از بزرگان و دارای نوشته ها...ابوبکر خطیب گفت: ابن جریر یکی از پیشوایان بود... ابوحامد اسفراینی گفت: اگر مردی برای دستیابی به تفسیر ابن جریر به چین سفر کند، زیاده روی نکرده است... فرغانی گفت: دو سال مذهب شافعی را در بغداد منتشر کرد و به آن اقتدا نمود. سپس دانش او گسترده شد و تلاش و اجتهادش به آرایی رسید که در کتاب هایش برگزید. قضاوت به او پیشنهاد شد ولی نپذیرفت. محمد بن علی بن سهل از ابن جریر نقل می کند که هر کس بگوید: ابوبکر و عمر دو امام هدایت نیستند، باید کشته شود... و هنگامی که شنید ابن ابی داود درباره حدیث غدیر خم سخن گفته است، کتاب الفضائل را نوشت و درباره تصحیح حدیث سخن گفت.

ذهبی گوید: یک جلد در طرق این حدیث از ابن جریر دیدم که از بسیاری طرق آن متحیر شدم.

ابن کامل گفت: ابن جریر به سال 310 درگذشت.»(3)

5_ یافعی: «سرآمد دریاصفت، پیشوا و بزرگ، دارای التفسیر الکبیر و تاریخ مشهور و تالیفات متعدد و توصیف های ستایش آمیز، ابوجعفر محمدبن جریر طبری. مجتهد بود و از کسی تقلید نمی کرد. امام ائمه معروف به ابن خزیمه گفت: روی زمین داناتر از محمدبن جریر نمی شناسم، حنبلی ها به او ستم کردند. فقیه، امام، مفتی همه مردم. ابوحامد اسفراینی گفت: اگر مردی برای دستیابی به تفسیر محمدبن جریر به چین سفر کند، زیاده روی نیست.

یافعی گوید: این کلام در ستایش عظیم و مدح کریمانه از این دو امام جلیل سرآمد و بزرگوار، بسنده است...

او در نقل و تاریخش مورد اعتماد بود. گفته شد تاریخ او صحیح ترین و استوارترین تاریخ هاست. شیخ ابواسحاق او را در طبقات الفقهاء در ردیف مجتهدان یاد کرده است.»(4)

ص: 94

6_ سبکی: «امام با جلالت، مجتهد مطلق، ابوجعفر طبری، از اهل طبرستان، یکی از ائمه دنیا در دانش و دین... خطیب گفت ابن جریر یکی از پیشوایان به گفته و نظر او حکم می شود...

و آورده است که ابوالعباس ابن شریح می گفته: محمدبن جریر طبری فقیه جهان است... حسنک بن علی نیشابوری گفت: نخستین چیزی که ابن خزیمه از من پرسید، گفت: درباره محمدبن جریر نوشتی؟ گفتم: نه. گفت: چرا؟ گفتم: چون او ظاهر نمی شد و حنبلی ها از وارد شدن بر او جلوگیری می کردند. گفت: کار بسیار بدی کردی. کاش از هر کسی که نوشتی و از او شنیدی، نمی نوشتی!

گفتم: نمایان نشدنش برخاسته از این نبود که جلوگیری می شد...

فرغانی گفت: محمدبن جریر از کسانی بود که درباره خداوند، ملامت هیچ ملامت کننده ای را نمی پذیرفت، با وجود اذیت و ناروایی های بسیاری که از افراد نادان، حسود و ملحد به او می رسید. دین داران و اهل علم، دانش، پارسایی در دنیا و دوری از آن را انکار نمی کنند. و به سهم اندکی که پدرش در طبرستان بجا گذاشته و به او می رسید، بسنده می کرد.... ابن کامل گفت: بعدازظهرِ دو روز مانده از شوال سال 310 درگذشت...»(1)

به همین گونه دیگران شرح حالش را آورده اند. و او را به همین توصیف های با جلالت توصیف کرده اند و سخنان بزرگان و پیشوایان مشهور را درباره او نقل کرده اند...

بنگرید به کتاب های روضة المناظر و تتمه المختصر حوادث سال 310، طبقات الحفاظ، طبقات المفسرین، شرح کنندگان حدیث، مانند مناوی و زرگانی و خفاجی در شرح فیض القدیر، شرح المواهب اللدنیة و نسیم الریاض و... .

ص: 95

شما بعد از من است.»(1)

شرح حال خیثمة بن سلیمان

1_ سمعانی گوید: «ابوالحسن خیثمة بن سلیمان بن حیدرة قرشی اطرابلسی از پیشوایان مورد اعتماد، که به مسافرت و افزونی حدیث از مردم عراق، یمن و حجاز مشهور است. از محمدبن عیسی بن حیان مدائنی، و اسحاق بن ابراهیم دبری و طبقه آنان حدیث شنید. از او روایت کرد حافظ أبوعبدالله محمدبن اسحاق بن منده. حدود سال 350 درگذشت.»(2)

2_ ذهبی گوید: «خیثمة بن سلیمان بن حیدرة امام، محدث شام، ابوالحسن قرشی اطرابلسی، یکی از راویان ثقه... خطیب گفت: خیثمة، ثقه، مورد اعتماد، فضائل صحابه را گرد آورد...»(3)

3_ هم چنین ذهبی گوید: «خیثمة امام مورد اعتماد کلانسال، محدث شام... ابوبکر خطیب گفت: خیثمة، ثقه، فضائل صحابه را گرد آورد...»(4)

4_ زرقانی: «امام حافظ ابوالحسن قرشی طرابلسی، یکی از راویان ثقه، جهانگرد، فضائل صحابه را گرد آورد...»(5)

ص: 96

وصابی یمینی پس از روایت حدیث از عمران بن حصین گوید:

«ترمذی در سنن، ابن حبان در صحیحش، و امام احمد در مسند خود، حدیث را نقل کرده اند»(1)

گویم: این متن روایت در صحیح اوست:

«أبویعلی از حسن بن عمر بن شقیق، از جعفربن سلیمان، از یزیدالرشک، از مطرف بن عبدالله بن شخیر از عمران بن حصین که گفت: رسول خدا لشکری فرستاد و علی را فرمانده آن گماشت. علی با لشکر رفت و کنیزی برگرفت. اصحاب رسول خدا این کار را بر او خرده گرفتند و گفتند: اگر رسول خدا را ملاقات کردیم، او را از کرده علی آگاه می کنیم. وقتی مسلمانان از سفر باز می گشتند با رسول خدا آغاز کرده و بر ایشان سلام می کردند، سپس به خانه خود می رفتند. لشکر که بازگشت بر رسول خدا سلام کردند. یکی از چهار نفر به پا خاست و گفت: ای رسول خدا! آیا نمی بینید که علی چنین و چنان کرد؟ حضرت از او دوری کردند. سپس دیگری ایستاد و گفت: ای رسول خدا! آیا نمی بینید که علی چنین و چنان کرد؟ رسول خدا در حالی که خشم در چهره اش دیده می شد، به سوی او آمد و سه بار فرمود: از علی چه می خواهید؟ همانا علی از من است و من از او هستم و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است.»(2)

می بینیم که این حدیث را ابن حبان نقل کرده و صحیح دانسته است.

شرح حال ابن حبان

گوشه ای از گفته های قوم در ستایش بر او بطور خلاصه چنین است:

1_ ابن ماکولا: «حافظ بزرگوار دارای تالیف های بسیار... از حافظان مورد اعتماد بود... سال 354 درگذشت.»(3)

2_ سمعانی: «أبوحاتم محمدبن حبان بن احمد بن حبان تمیمی بستی، پیشوا در دوران خودش، کتابهایی تالیف کرد که مانندش سابقه نداشته است... دو حافظ أبوعبدالله بن مندة و أبوعبدالله بن بیع، و دیگران، از او حدیث شنیدند. حاکم أبوعبدالله از او چنین یاد می کند: أبوحاتم بستی قاضی از حاملان دانش در لغت، فقه، حدیث و وعظ، و از مردان خردمند بود. در حدیث کتابی نگاشت که کسی پیش از او چنان ننوشته بود...»(4)

ص: 97

«او امام فاضل حدیث بسیارنویس و پر سفر بود. به متنها و اسنادها دانا بود. آن گونه معانی حدیث را نقل کرد که دیگران از آن ناتوان بودند. هر کسی در کتاب های او بنگرد و آن ها را بخواند، می داند که آن مرد، دریایی در دانش بود...»(1)

3_ ذهبی: «علامه حافظ ابوحاتم محمدبن حبان دارای تألیفات.. از حاملان دانش در حدیث، فقه، لغت، وعظ و علوم دیگر بود، حتی در طب و نجوم و کلام...»(2)

4_ یافعی: «علامه، عارف، حافظ و دارای تالیفات... از ظروف دانش بود...»(3)

5_ سبکی: «حافظ، با جلالت، امام دارای تالیفات...أبو سعید ادریسی گفت: مدّتی قاضی سمرقند بود. از فقیهان دین و حافظان آثار بود... و حاکم گفت: از ظرف های دانش در فقه، لغت، حدیث و وعظ و از مردان خردمند بود... خطیب گفت: او مورد اعتماد، خردمند و فهمیده بود. ابن سمعانی گفت: ابوحاتم امام دوران خود بود...»(4)

کلمات دیگری هم درباره اش می گفته اند. ولی آنچه آوردیم بسنده است.

سخنی درباره صحیح ابن حبان

شماری از دانشوران درباره اعتبار صحیح بن حبان سخن گفته اند. نووی گفت: «صحیح چند قسم است، بالاترین آن ها حدیث مورد اتفاق بخاری و مسلم است. سپس آنچه بخاری بر آن منفرد باشد و بعد از آن مسلم، سپس آنچه به شرط این دو صحیح باشد، نخست به شرط بخاری و سپس مسلم، سپس صحیح غیر از این دو»

سیوطی شارح آن گوید: «توجه دوم: از آنچه گذشت، دانسته شد که صحیح ترین کسی که در صحیح تألیف کرد، ابن خزیمه است، سپس ابن حبان، سپس حاکم. شایسته است که گفته شود: صحیح ترین آن ها بعد از مسلم همان است که آن سه بر آن متفق شدند، سپس ابن خزیمه و ابن حبان و حاکم. درجه بعد: اتفاق ابن حبان و حاکم، بعد از آن فقط ابن خزیمه، سپس فقط ابن حبان، بعد فقط حاکم، اگر حدیث به شرط یکی از دو شیخ باشد، و ندیدم کسی متعرض آن باشد. پس درنگ شود.»(5)

مؤلف گوید: سپاس خداوند را که از کار ابن حبان صحت حدیث ثابت شد، با وجود این که به درجه ای از تعصب و انحراف رسیده که زبان طعنه را بر امام علی بن موسی الرضا علیه السلام به درازا کشانده، آن گونه که در ذهبی در میزان الاعتدال ودیگر تألیفات بزرگان آمده است، لیکن با آن همه تعصب نتوانست درباره این حدیث شریف سخن گوید، بلکه آن را در صحیحش نقل کرده

ص: 98

است....

ص: 99

او دوری کرد.

سپس چهارمی ایستاد و گفت: ای رسول خدا، آیا نمی بینی که علی چنین و چنان کرد؟

رسول خدا در حالی که خشم در چهره اش دیده می شد، سه بار فرمود: از علی چه می خواهید؟ علی از من است و من از او هستم و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است».(1)

آن را در المعجم الاوسط با اسناد چنین آورده است:

«نقل اول عبدالوهاب بن رواحه رامهرمزی از ابوکریب از حسن بن عطیه، از سعادبن سلیمان از عبدالله بن عطاء از عبدالله بن بریده از علی که گفت:

رسول خدا علی بن ابیطالب و خالدبن ولید، هر یک را جداگانه با گروه خودشان فرستاد و فرمود: اگر با هم جمع شدید علی فرمانده شماست. به چپ و راست رفتند. علی فرماندهی کرد و خیلی دور شد. اسیرانی به دست آورد و از میان آنان کنیزی برگرفت. بریده گفت: من نسبت به علی شدیدترین خشم را داشتم. مردی نزد خالد بن ولید آمد و گفت که علی کنیزی از بابت خمس گرفت، گفت: این چیست؟ سپس دیگری آمد و در این باره خبرها پی در پی رسید. خالد مرا خواند و گفت: ای بریده خبر داری که علی چه کرده است؟ با این نامه ام به سرعت خدمت رسول خدا برو. نامه ای برایشان نوشت. با نامه اش به سرعت حرکت کردم تا بر رسول خدا وارد شدم. با دست چپش آن را گرفت، با آنکه همانگونه که خداوند عزوجل فرمود، نمی خواند و نمی نوشت. من هرگاه که سخن می گفتم سرم را پایین می انداختم تا از نیازم فارغ شوم. سرم را پایین انداختم و سخن گفتم و به علی ناسزا گفتم تا به پایان رسیدم. سپس سرم را بالا بردم دیدم رسول خدا به گونه ای خشمناک شده است که جز در روز جنگ قریضه و بنی نضیر، مانندش را ندیده بودم. به من نگاه کرد و فرمود:

ای بریده! علی را دوست بدار، او تنها به آنچه فرمان داده می شود، انجام می دهد.

برخاستم در حالی که از میان مردم کسی را بیش از علی دوست نمی داشتم.»(2)

«نقل دوم محمدبن عبدالله حضرمی از عبدالله بن یحیی بن ربیع بن ابی راشد از عمربن عطیه العوفی از پدرش عطیه، از عبدالله بن بریده از پدرش که گفت: رسول خدا علی بن ابیطالب (علیه السلام) و خالد بن ولید را فرستاد... [ادامه حدیث مانند گذشته]...

پس رسول خدا فرمود: ساکت شو ای بریده!

سرم را به طرف رسول خدا بلند کردم. دیدم که چهره اش تغییر کرده است...

بریده گفت: به خدا سوگند هرگز او را دشمن نمی دارم پس از آنچه از رسول خدا دیدم...»(3)

ص: 100

«نقل سوم محمدبن عبدالرحمن منصور حارثی از پدرش از حسین الاشقر، از زیدبن ابی الحسن از ابوعامر عقدی از أبو اسحاق، از پسر بریده از پدرش که گفت: رسول خدا علی را به عنوان امیر به یمن فرستاد و خالدبن ولید را بر جبل، و فرمود: اگر گرد هم آمدید علی بر مردم امیر است. آنان به یکدیگر برخوردند و غنیمتهای بسیاری به دست آوردند که مانندش را نیافته بودند. علی از خمس کنیزی گرفت. خالدبن ولید بریده را خواست و گفت: این را غنیمت بدار و پیامبر خدا را از کار علی آگاه کن. به مدینه آمدم و وارد مسجد شدم، در حالی که رسول خدا در خانه اش بود و مردم بر آستانه درش ایستاده بودند. گفتند: چه خبر ای بریده؟ گفتم: خیر است، خداوند بر مسلمانان پیروزی داد. گفتند: چه عاملی تو را اینجا کشاند؟ گفت: علی از خمس کنیزی گرفت، آمدم که به رسول خدا خبر دهم.

گفتند: او را خبر ده که این خبر، او را از چشم رسول خدا می اندازد. رسول خدا این سخنان را می شنید. خشمناک بیرون آمد و فرمود: کسانی که از علی عیب جویی می کنند چه می پندارند؟ هر کس از علی عیب جویی می کند، از من عیب جویی کرده است و هر کس از علی جدا شود، به تحقیق که از من جدا شده است. علی از من است و من از او هستم. از طینت من آفریده شده است و من از طینت ابراهیم آفریده شده ام و من از ابراهیم برترم، فرزندان به هم وابسته اند و خداوند شنوا و داناست.

ای بریده! آیا ندانسته ای که علی اختیار دارد چند کنیز بگیرد. و او ولیّ شما بعد از من است.

از او جدا شدم تا این که با او بر اسلام بیعت کردم.»(1)

منابع شرح حال طبرانی

برای طبرانی شرح حال های جامع با منقبت های درخشان و فضیلت های ارزشمندی نوشته اند. بنگرید:

الانساب - طبرانی؛ وفیات الاعیان: 2/407؛ اخبار اصبهان: 1/335؛ تذکرة الحفاظ: 3/912؛ مرآه الجنان: 2/372؛ المنتظم: 7/54؛ البدایه و النهایه: 11/270؛ طبقات القراء: 1/311؛ 9_ طبقات المفسرین: 1/198؛ طبقات الحفاظ: 372.

ص: 101

ص: 102

می گفت: أف و تف بر اینان! مردی را دشنام دادند که صاحب ده ها فضیلتی است که کسی غیر از او ندارد.

[1] مردی را دشنام دادند که پیامبر به او گفت: به خدا سوگند، مردی را می فرستم که هرگز خداوند او را سرافکنده نمی سازد، خداوند و رسولش را دوست می دارد و خدا و رسولش او را دوست می دارند. پیامبر چون جوینده ای به اطراف نگریست و گفت: علی کجاست؟ گفتند: او در آسیاب است و آرد آسیاب می کند. پیامبر گفت: کسی نبود که آسیاب کند؟ علی آمد، در حالی که چشم درد داشت و تقریبا نمی دید. پیامبر در چشمان او دمید، سپس سه بار پرچم را به اهتزاز در آورد و آن را به او داد، سپس علی صفیه دختر حیَیّ را آورد.

[2] پیامبر به عموزادگانش فرمود: کدامیک از شما در دنیا و آخرت مرا یاری می کند؟ در حالی که علی میان آنان نشسته بود. رسول خدا نزد یکایک آنان رفت و فرمود: کدام یک از شما در دنیا و آخرت مرا یاری می کند؟ آنان خودداری کردند. سپس به علی فرمود: تو در دنیا و آخرت ولی من هستی.

[3] علی نخستین کسی بود که بعد از خدیجه رضی الله عنها ایمان آورد.

[4] رسول خدا پیراهن خود را گرفت و روی علی و فاطمه و حسن و حسین قرار داد و فرمود: «انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهر کم تطهیرا».

[5] علی جانش را بر کف دست نهاد. پیراهن پیامبر را پوشید و در جای او خوابید. مشرکان به رسول خدا سنگ پرتاب می کردند. ابوبکر در حالی که علی خوابیده بود، آمد. ابوبکر خیال می کرد که او پیامبر خدا است، لذا گفت: ای پیامبر خدا. علی به او گفت: پیامبر خدا به سرعت سوی چاه میمون رفت، او را دریاب. ابوبکر به سرعت رفت و با او وارد غار شد.

علی مانند پیامبر خدا سنگباران می شد و به خود می پیچید و سرش را با پیراهن پوشانده بود و تا صبح بیرون نیاورد، سپس سرش را بیرون آورد. به او ناسزا گفتند. و افزودند: به دوستت (پیامبر) که سنگ پرتاب می کردیم، به خود نمی پیچید، اما تو به خود می پیچی و این کار را ناپسند داشتیم.

[6] رسول خدا با مردم برای جنگ تبوک از شهر خارج شد. علی به او گفت: با شما خارج شوم؟

پیامبر فرمود: نه. علی گریست. به او فرمود: آیا راضی نمی شوی که نسبت به من در جایگاه هارون نسبت به موسی باشی جز این که پس از من پیامبری نیست؟ شایسته نیست که من بروم جز این که تو جانشین من باشی.

[7] پیامبر خدا به او فرمود: تو ولیّ هر مؤمن و مؤمنه ای بعد از من.

[8] رسول خدا تمام درهای مسجد را بست، جز در خانه علی.

ص: 103

[9] رسول خدا فرمود: من کنت مولاه فان مولاه علی.

[10] خداوند عزوجل ما را در قرآن خبر داد که از یاران شجره راضی شده و آنچه را در دلهایشان بود دانست. آیا پس از آن به ما خبر داد که از آنان ناراضی و خشمگین شده است؟

عمر به پیامبر گفت: به من اجازه دهید تا گردنش را بزنم، پیامبر فرمود: و این کار را می کردی؟ چه می دانی شاید که خداوند بر اهل بدر به دقت نگریست و فرمود هر چه خواستید انجام دهید.

حاکم گوید: اسناد این حدیث صحیح است ولی به این ترتیب آن را نقل نکردند.

سرور یگانه ابویعلی حمزة بن محمد زیدی از ابوالحسن علی بن محمد مهرویه قزوینی قطان از ابوحاتم رازی که می گفت: آنان خشنود می شدند که فضیلتها را از روایت احمدبن حنبل بیابند.»(1)

منابع شرح حال حاکم

در اینجا فهرستی از مصادر شرح حال حاکم نیشابوری مؤلف مستدرک ارائه می شود تا با مراجعه به آن، از جلالت و جایگاه والای او نزد اهل سنت آگاه شوید:

الانساب _ البیع؛ وفیات الاعیان: 4/280؛ تاریخ بغداد: 5/473؛ تذکرة الحفاظ: 3/1039؛ الوافی بالوفیات: 3/320؛ البدایه والنهایه: 11/355؛ النجوم الزاهرة: 4/238؛ طبقات السبکی: 4/155؛ طبقات القراء: 2/184؛ طبقات الحفاظ: 409؛ العبر: 3/91؛ اللباب: 1/198.

البته گوشه هایی از آن را در جلد حدیث طیر آورده ایم.

ص: 104

است، شما را به گواهی دادن به (لا اله الا الله) و به خداوند و به کتابش می خوانم. آنان برگشتند و پراکنده شدند. سپس برای بار دوم به همان گونه آنان را فراخواند و ابولهب مانند همان سخن را تکرار کرد. آنان را خواند و مانند نخستین بار عمل کردند. سپس - در حالی که دستش را دراز کرد - به آنان فرمود: چه کسی با من بیعت می کند تا این که برادرم و دوستم و بعد از من ولیّ شما باشد؟ من دستم را دراز کردم و گفتم: من با شما بیعت می کنم. در حالی که آن روز کوچکترینِ قوم با شکمی بزرگ بودم، با من بر آن امر بیعت کرد. و آن غذا را من درست کردم».

شرح حال ابن مردویه

شرح حال و ستایش عظیم او را در کتاب های زیر می یابید:

تذکرة الحفاظ: 3/1050؛ الوافی بالوفیات: 8/201؛ النجوم الزاهرة 4/245؛ تاریخ اصبهان: 1/168؛ طبقات المفسرین 1/93؛ طبقات الحفاظ: 412؛ و کتاب های دیگر.

این خلاصه ای است از آنچه در کتاب سیر اعلام النبلاء 17/308 آمده است:

«ابن مردویه، حافظ بزرگوار، علامه محدث اصفهان. ابوبکر بن ابی علی گفت: او بزرگتر از آن است که به برتری، دانش و سیره اش راهنمایی کنیم. حدیث او به فزونی و ثقه بودن، مشهورتر از آن است که توصیف شود. خداوند او را پایدار بدارد و به خوبی هایش بهره مند سازد. أبوموسی گفت: شنیدم امام اسماعیل می گفت: اگر ابن مردویه خراسانی بود، آوازه اش از حاکم بیشتر می بود.

از تک تازان حدیث فهیم بیدار و با دقت بود و بسیار بسیار حدیث می دانست و هر کس در نوشته هایش بنگرد، جایگاه او را در حفظ می یابد».

ص: 105

محمد صدر عالم از عمران بن حصین روایت کرده است که گفت رسول خدا فرمود: علی از من است و من از علی، و علی ولیّ هر مؤمن بعد از من است.

طیالسی و حسن بن سفیان و أبونعیم مانند را نقل کرده اند.»(1)

گویم: متن روایت را که ابونعیم در شرح حال بریده بن حصیب آورده، چنین است:

«نقل اول: عبدالله بن جعفر از اسماعیل بن عبدالله از فضل بن دکین، از ابن ابی غنیة از حاکم از سعید بن جبیر، از ابن عباس، از بریده که گفت: با علی برای جنگ به یمن رفتم، از او یک ناسازگاری دیدم. خدمت رسول خدا رسیدم. از علی یاد کردم و از مقامش کاستم. چهره رسول خدا را دیدم که دگرگون می شود. فرمود: ای بریده! آیا من از جان مؤمنان نسبت به خودشان برتر نیستم؟ گفتم: آری، ای رسول خدا. فرمود: هر که من مولای اویم، پس علی مولای اوست .

ابوبکر بن ابی شیبة از فضل مانندش را روایت کرد.

نقل دوم: احمدبن جعفر بن مالک از عبدالله بن احمد، از پدرش از روح، از علی بن سوید بن منجوف، از عبدالله بن بریده از پدرش که گفت: رسول خدا شخصی را نزد خالدبن ولید فرستاد تا خمس را تقسیم کند (روح یک بار گفت: خمس را دریافت کند). علی در حالی که از سرش آب می چکید، بامدادان آمد. خالد به بریده گفت: مگر نمی بینی که این چه می کند؟ هنگامی که خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بازگشتم، از کار علی او را آگاه کردم. من علی را دشمن می داشتم. فرمود: ای بریده! آیا علی را دشمن می داری؟ گفتم: آری. فرمود: او را دشمن مدار. (روح یک بار گفت: پس او را دوست بدار او بیش از آن در خمس سهم دارد.)

قاضی ابواحمد عسال از قاسم بن یحیی بن نصر، از لوین، از أبومعشر براء، از علی بن سوید بن منجوف از ابن بریده از پدرش که گفت: پیامبر را فرستاد. و مانند آن را آورده است.»(2)

نقل سوم: در حلیة الاولیاء چنین روایت کرده است:

«سلیمان بن احمد از معاذبن مثنی از مسدد. حیلوله: أبوعمرو بن حمدان از حسن بن سفیان از بشربن هلال و عبدالسلام بن عمر، از جعفربن سلیمان از یزید رشک، از مطرف از عمران بن حصین که گفت:

رسول خدا لشکری فرستاد و علی کرم الله وجهه را فرمانده آن کرد، علی کنیز را برگرفت، این کار را بر او نادرست داشتند، چهار تن از اصحاب رسول خدا با هم پیمان بستند و گفتند: اگر رسول

ص: 106

خدا صلی الله علیه و آله و سلم را ملاقات کردیم از کاری که علی کرد او را آگاه می کنیم. عمران گفت: مسلمانان در بازگشت از سفر، نخست خدمت حضرت رسول خدا رسیدند و بر ایشان سلام می کردند و سپس می رفتند. هنگامی که لشکر بازگشت، به رسول سلام کردند. یکی از آن چهار نفر برخاست و گفت:

ای رسول خدا، آیا نمی بینی که علی چنین و چنان کرد؟ از او روی برگردانید. سپس دیگری از آنان برخاست و گفت: ای رسول خدا، آیا نمی بینی که علی چنین و چنان کرد؟

از او هم روی برگردانید تا این که چهارمی برخاست و گفت:

ای رسول خدا، آیا نمی بینی که علی چنین و چنان کرد؟

رسول خدا در حالی که خشم در چهره اش دیده می شد، به سوی او رفت و فرمود: از علی چه می خواهید؟ سه بار تکرار کرد، سپس فرمود: علی از من است و من از او هستم. و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است.»(1)

شرح حال أبونعیم اصفهانی

شرح حال ابونعیم در تمام کتابهای شرح حال و سیره و رجال آمده است. بنگرید:

وفیات الاعیان: 1/91؛ العبر: 3/170؛ مرآة الجنان: 3/52؛ الوافی بالوفیات: 7/87؛ طبقات الشافعی از سبکی 4/18، و از اسنوی: 2/474؛ المنتظم: 8/100؛ طبقات الحفاظ: 423؛ تذکرة الحفاظ: 3/1092؛ و دیگر کتاب های مشهور.

این خلاصه ای است از آنچه که در طبقات الشافعیة سبکی آمده است:

«احمدبن عبدالله بن احمدبن اسحاق بن موسی بن مهران، پیشوای با جلالت، حافظ ابونعیم اصفهانی صوفی، جامع میان فقه و تصوف، در نهایت حفظ و ضبط و یکی از بزرگان دین. خداوند برایش والایی در روایت و پایان امر در درایت را جمع کرده است. حافظان از کشورهای مختلف به سویش مسافرت کردند. در ماه رجب سال 336 متولد شده است.

أبومحمد ابن سمرقندی از ابوبکر خطیب آورده که: تنها دو نفر را شنیدم که بر آنها نام حافظ اطلاق شده باشد: ابونعیم اصفهانی و أبوحازم عبدوی أعرج.

احمدبن محمدبن مردویه گفت: در زمان أبونعیم به سویش سفر می کردند و در هیچ افقی از افقها با سندتر و حافظتر از او نبود، حافظان دنیا نزد او گرد آمدند....

ص: 107

حمزه بن عباس علوی از اصحاب حدیث آورده که می گفتند: أبونعیم چهارده سال بی نظیر باقی ماند و در شرق و غرب کسی با اسناد بالاتر و حافظتر از او وجود نداشت...

ابن النجار گفت: او تاج محدثین و یکی از بزرگان دین است.

گفتم: و از کرامتهای مشهور اوست...

در بیستم محرم سال 430 در سن 94 سالگی درگذشت.»(1)

ص: 108

العبر:3/242؛ طبقات الشافعیه: 4/8؛ طبقات الحفاظ: 433؛ و دیگر کتاب های مهم در تاریخ و رجال.

ص: 109

ص: 110

شرح حال خطیب بغدادی

ابن خلکان شرح حال خطیب بغدادی را چنین آورده است:

«حافظ ابوبکر احمدبن علی بن ثابت بن احمدبن مهدی بن ثابت بغدادی معروف به خطیب نویسنده تاریخ بغداد و دیگر کتاب های مفید.

از حافظان زبردست و دانشمندان متبحر بود. اگر غیر از تاریخ چیزی نداشت او را بسنده بود، زیرا که نمایانگر اطلاعات عظیم اوست. تقریبا یکصد کتاب نوشته است، برتری او فراگیرتر از توصیف است. فقه را از ابوالحسن محاملی و قاضی ابوالطیب طبری و دیگران آموخت. او فقیه بود که حدیث و تاریخ او در شهرتش بر فقه غلبه یافته اند. در روز پنجشنبه 24 جمادی الاخر سال 392 متولد شد و روز دوشنبه هفتم ذیحجه سال 463 درگذشت. سمعانی گوید: در ماه شوال درگذشت.

شنیدم استاد ابوالحسن شیرازی از کسانی بود که جنازه اش را بر دوش گرفت، چون از او بهره بسیار برده بود و برای کتاب هایش به او مراجعه می کرد.

شگفت آور این که در دوران خودش حافظ مشرق بود و ابوعمر یوسف بن عبدالبر نویسنده کتاب «الاستیعاب» حافظ مغرب بود، و هر دو در یک سال از دنیا رفتند...»(1)

برای شرح حال افزونتر او بنگرید:

الانساب: 5/151؛ سیر أعلام النبلاء: 18/270؛ تذکرة الحفاظ: 3/1135؛ طبقات سبکی: 4/29؛ مرآة الجنان: 3/87؛ معجم الادباء: 4/13؛ المختصر فی اخبار البشر: 2/187؛ الوافی بالوفیات: 7/190؛ المنتظم: 8/265؛ الکامل فی التاریخ: 10/68؛ العبر: 3/253؛ البدایة و النهایة: 12/101؛ طبقات الحفاظ: 434؛ تتمة المختصر: 1/564؛ و کتاب های دیگر.

ص: 111

هرگز او را با چنین خشمی ندیدم جز روز قریظه و نضیر. به من نگریست و فرمود: ای بریده علی ولی شماست بعد از من، پس علی را دوست بدار، زیرا که او به آنچه فرمان داده می شود عمل می کند. من برخاستم، در حالی که کسی را بیش از او دوست نمی داشتم.

و از جمله، افزوده دیگری است: عبدالله بن عطا گفت: این حدیث را برای من نقل کردند از حارث بن سوید بن غفلة که گفت: عبدالله بن بریده بخشی از حدیث را از تو پنهان داشت. رسول خدا فرمود: ای بریده آیا پس از من منافقی کردی؟!

و از جمله، افزوده دیگری است به این معنا: خالد بن ولید بریده را مامور کرد، نامه را گرفت و برای رسول خدا می خواند و به علی ناسزا می گفت. بریده گفت: نامه را می خواندم و علی را یاد می کردم، چهره رسول خدا تغییر کرد. سپس فرمود: ای بریده! وای بر تو! مگر ندانسته ای که علی پس از من ولیّ شماست..»(1)

شرح حال ابوسعید سجستانی

ابوسعید از حافظان بزرگ با دقت است.

1_ سمعانی گوید: «ابوسعید، مسعودبن ناصر بن ابی زید سجزی رکّاب، حافظی فاضل و با دقت بود. به خراسان، جبال عراقین و حجاز کوچید و حدیث بسیار روایت کرد و گرد آورد. گروه بسیاری از مرو و نیشابور و اصفهان از او برایمان روایت کردند. سال 477 درگذشت.»(2)

او از اساتید سمعانی بود.

2_ ذهبی گوید: امام محدث، جهانگرد، حافظ است. و گفته دقاق را آورده است.(3)

3_ ذهبی گوید: «مسعودبن ناصر سجزی، ابوسعید رکّاب، حافظ، سفر کرد، کتاب نوشت و حدیث نقل کرد از: أبوحسّان مزکّی، و علی بن بشری لیثی و همردیفانشان. به بغداد و اصفهان سفر کرد. دقاق گوید: بهتر از او در دقت و ضبط ندیدم. در ماه جمادی الاولی در نیشابور درگذشت.(4)

4_ یافعی گوید: «حافظ ابوسعید، مسعودبن ناصر سجزی، مسافرت کرد و کتاب نوشت و از گروهی حدیث نقل کرد. دقاق گفت: بهتر از او در دقت و ضبط ندیدم.»(5)

شرح حال دقاق

سخن دقاق را از کتاب طبقات الحفاظ می آوریم که درباره سجزی چنین سخن گفته است، و آن

ص: 112

خلاصه ای از شرح حال او در کتاب تذکرة الحفاظ است:

«دقاق، حافظ مفید جهانگرد، ابوعبدالله محمدبن عبدالواحد بن محمد اصفهانی، در حدود سال چهار صد و سی متولد شد. در سرخس حدیث بسیار شنید و املا کرد، مردی صالح و عفیف بود، اهل حدیث بود و پیروانی داشت. حافظ اسماعیل بن محمد گفت: کسی را نمی شناسم که بیشتر از او حدیث ها و اسنادهای شگفت انگیز حفظ داشته باشد. شب جمعه 6 شوال سال 514 درگذشت.»(1)

ص: 113

حصین: علی از من است و من از او هستم و او ولی هر مؤمن بعد از من می باشد.»(1)

و در حرف (ی): «ای بریده! علی ولیّ شما بعد از من است، علی به آنچه فرمان داده می شود عمل می کند.»(2)

شرح حال شیرویه دیلمی

شیرویه دیلمی حافظ، محدث، ثقه است.

1_ رافعی گوید: «شیرویه بن شهردار بن شیرویه بن فناخسرو دیلمی، حافظ أبوشجاع همدانی، از متأخران مشهور اهل حدیث و موصوف به حفظ است. او به آنچه خداوند متعال از سود املاکش به او روزی می داد، قانع بود. بسیار شنید و گرد آورد و سفر رفت. أبوسعد سمعانی گفت: از کثرت گردآوری حدیث رنجور شد، کتاب الفردوس و کتاب طبقات الهمدانیین را تألیف کرد...»(3)

2_ ذهبی گوید: «دیلمی، محدث، حافظ مفید همدان...(4)»

«.. در سنت بسیار سخت بود.»(5)

3_ أسنوی گوید: «ابن الصلاح او را نام برده و گوید: او محدث و بسیار مسافرت کننده است با خلق و خوی نیکو، باهوش، در سنت بسیار سخت، کم سخن. کتاب هایی تالیف کرد که از او منتشر شد، از جمله: کتاب الفردوس و تاریخ همدان.»(6)

شناسایی کتاب فردوس

کتاب فردوس الاخبار از کتاب های موصوف به اعتبار است که محدثان بزرگ ستوده اند.

دیلمی خود در مقدمه، کتابش را چنین توصیف می کند: «اما بعد، دیدم مردم همین زمان ما - به ویژه مردم شهر و کشورمان - از حدیث و اسنادهایش روی می گردانند، صحیح را از نادرست باز نمی شناسند، کتاب هایی را که بزرگان قدیم و جدید درباره واجبات، سنت ها، حلال و حرام، آداب وصیت و مثال ها و مواعظ نگاشته اند رها کرده اند، به داستان ها و حدیث های بی سند که راویان حدیث آن را نمی شناختند و بر هیچ یک از اصحاب حدیث خوانده نشده است،به ویژه موضوع هایی که داستان سرایان ساخته اند تا به وسیله آن به متاعی برسند، روی می آورند. بدین

ص: 114

روی در این کتاب، دوازده هزار حدیث از حدیث های کوتاه را به طور مختصر آوردم، از کتاب های صحیح و غریب و از افراد و نوشته هایی که از علی بن موسی الرضا از پیامبر روایت شده است...»

فرزندش شهردار بن شیرویه در مقدمه کتابش (مسند الفردوس) گوید: پدرم امام سعادتمند ابوشجاع شیرویه، هنگامی که حدیث ها را گرد آورد و آن را کتاب الفردوس نامید، اسنادهایش را عمدا و به چند منظور حذف کرد:

نخست: به پیروی و همگامی با پیشینیان از اهل علم، پارسایی و بندگی.

دوم: آسانی کار خواستاران و آسان سازی جهت بررسی کنندگان و حافظان آن.

سوم: کم توجهی نسل جدید به اسنادها... و سخن در شرح فضیلت اسناد، در این چند برگ نمی گنجد.

چهارم: آن ها را از شنیده هایش نقل کرده است، با آنکه پژوهشگر بود و یقین داشت که بیشتر یا همگی آن ها مسند بود و در کتاب های حافظان ثقه و مجموعه های بزرگان دقیق و استوار آمده است.

لذا برای اختصار، آن ها را عاری از اسنادهایش کرده و علتش را در مقدمه کتاب شرح داده است.

فردوس، کتابی است ارزشمند، گرانبها، دلپسند و مجموعه ای از سخنان زیبا و گهربار نبوی دارای سودمندی های بسیار و نیکویی های فراوان، که آوازده اش در آفاق به صدا در آمده و دوستان در نگهداریش از یکدیگر پیشی می گرفتند. در جهان اسلام مانند آن در گستردگی و دسته بندی تألیف نشده است و در گذشته ایام کتابی با این ترتیب و تنظیم ننوشته اند. گویی که هر فصل آن جعبه جواهری است که مملو از گوهرهای منظوم و نهفته است؛ یا عطردان عطاری است پر از عطرهای مشک بار. خدا رحمتش کناد که کتابش سرشار از خبرهای شگفت انگیز و حدیث های ناشنیده است که در بسیاری از دیگر کتاب ها وجود ندارد. در حقیقت فردوس همانند همان بهشتی است که خداوند سبحان و متعال فرموده است «و فیها ما تشتهیه الانفس و تلذ الأعین».

امروزه نسخه هایش در هر دیار، فراوان است و میان بندگان شهرت یافته، به گونه ای که در هر شهری از شهرهای عراق و مناطق دیگر کشورها، دانشمندان برای دست یابی بدان می کوشند و بزرگانشان پیگیر تهیه و رونویسی آن اند، و فضلایشان بر خواندن و حفظ کردنش مواظبت دارند.

ص: 115

همگان از زیبایی های بوستان و میوه های سودمندش بهره می برند. در هر شهر همچون خورشید می تابد و در دریا و زمین چون باد می وزد. بزرگان و حافظان آن را نیکو می دانند، و دانشمندان و واعظان از آن بهره می گیرند و فضلای سرآمد آن را نیکو دانسته اند. پادشاهان، اموالی بذل می کنند تا از آن نسخه برگیرند. کسی از مردم این زمانه را نشنیدم که از این کتاب عیب جویی کند یا بر آن طعن زند به جهت حذف اسناد، بلکه آن را از بهترین سودمندی ها و بزرگترین منافعش دانسته اند، چون جداسازی پوسته از مغز، شأن علمای خردمند است.»

سید علی همدانی در مقدمه روضه الفردوس گوید:

«هنگامی که کتاب الفردوس را خواندم، از نوشته های استاد، امام، علامه، پیشوای پژوهشگران، حجت محدثان، شجاع ملت و دین، یاری کننده سنت، ابومحامد، شیرویه بن شهردار دیلمی همدانی -که خداوند رحمت واسعه ربانی را بر روحش افاضه فرماید- آن را دریایی از دریاهای فائده و گنجی از گنجهای لطیفه ها مملو از حقیقت های گفته های نبوی یافتم؛ در بوستان فصل هایش دقایقی از آثار مصطفوی انباشته و با وجود فزونی سودمندی هایش و گسترش بهره هایش پرتوهایش در آستانه خاموشی بود و آثارش روی به اختفا داشت، به جهت طولانی بودن افزوده ها و کوتاهی خواسته ها و رغبت ها، و دوری کردن بسیاری از مردم این زمانه از شناخت کتاب و سنت و اشتغال شان به دانش های بیهوده مربوط به کینه ها، و علاقمندی آنان به داستان ها و حکایت ها.

اگر مردی از اهل این دانش در هر دوره و زمانه ای به مشیت خداوند عزوجل نبود که گرداگرد فضای سنت بگردد و از قداست آن لکه های دشمنی اهل بدعت را بزداید، هر کس آنچه که خواست می گوید. پس خداوند، بزرگان این دانش را از سوی ما و مسلمانان جزای خیر عطا فرماید.

انگیزه های درونی مرا بر آن داشت که مغز و اصلش را بیرون کشم و بابهای آن را در دسترس قرار دهم، تا ضبط الفاظ آن آسان شود و حافظان به راحتی آن را درک کنند. بنابراین از ژرفای این دریا بهترین گوهرهایش را استخراج کردم و از شاخه های بوستانش نفیس ترین گل هایش را برکندم و این کتابم را روضه الفردوس نامیدم...»

نویسنده کشف الظنون، گوید: «فردوس الاخبار بماثور الخطاب المخرج علی کتاب الشهاب فی الحدیث، از ابوشجاع شیرویه بن شهردار بن شیرویه بن فنا خسرو همدانی دیلمی. سیوطی در کتاب خود (جامع الصغیر) از او پیروی کرده است. فرزندش حافظ، شهردار متوفای سال 558 اسنادهای کتاب الفردوس را گردآورده و به گونه ای نیکو در چهار جلد مرتب ساخته و آن را مسند الفردوس

ص: 116

نامید.»(1)

این کتاب، از کتاب هایی است که با اسناد روایت شده است، همانگونه که اگر شخصی به کتاب های اسناد مراجعه کند، بر او پوشیده نمی ماند، مانند مقالید الأسانید از ابومهدی ثعالبی.

اعتماد دهلوی بر دیلمی

شگفتا! دهلوی چگونه این حدیث را تکذیب می کند، در حالی که دیلمی و گروهی از بزرگان پیشوایان آن را روایت کرده اند. با وجود بعضی خرافات و حدیث های ساختگی که دیلمی به تنهایی آن ها را روایت کرده است، دهلوی به این کتاب اعتماد کرده و تصریح می کند که او از محدثان مشهور است و می افزاید که او نزد امامیه نیز معتبر و مورد اعتماد می باشد!

دهلوی در کتاب تحفه اثناعشریه باب المطاعن پس از داستان رویا آورده است:

«ابوشجاع دیلمی - که از محدثان مشهور است و شیعه نیز او را معتبر می داند - روایت می کند این رؤیا را در کتاب المنتقی از ابن عباس با همان ترتیبی که ذکر شد و رؤیای امام حسن نیز مشهور و صحیح السند است. دیلمی در کتاب المنتقی از حسن بن علی (علیهما السلام) روایت می کند که فرمود: پس از رویایی که دیدم جنگ نمی کردم، رسول خدا را دیدم که دستش را روی عرش گذارده و ابوبکر را دیدم که دستش را روی شانه رسول خدا نهاده و دیدم عمر دستش را روی شانه ابوبکر گذارده، و دیدم عثمان دستش را روی شانه عمر گذارده و پس از او خون دیدم. گفتم: این چیست؟ گفتند خون عثمان است که از خداوند مطالبه می کند.»(2)

از دیگر شگفتی ها آن است که سیف الله ملتانی در نوشته اش به نام تنبیه السفیه، استادش دهلوی را در نسبت هایش به شیعه و اهل سنت - از جمله اعتماد به دیلمی - دروغگو می شمارد و چنین گوید:

«دیلمی نزد اهل سنت معتبر نیست، چه رسد به شیعه». اینک، نیک بنگر _ خداوند بر تو رحم نماید - به این تناقض و دروغ گویی میان اصل و فرع، و میان تابع و متبوع!!

ص: 117

«از ابوسعید خدری روایت است که رسول خدا در غدیر خم مردم را به سوی علی خواند و فرمان داد خارهای زیر آن درخت برکنده شد و آن روز پنجشنبه بود، پس علی را فراخواند و بازوهایش را گرفت و بلند کرد تا آنکه سفیدی زیر بغل های رسول خدا دیده شد. هنوز در آنجا بودند که آیه نازل شد: «الیوم اکملت لکم دینکم و أتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا». رسول خدا فرمود: الله اکبر بر کامل شدن دین و تمام شدن نعمت و رضایت پروردگار از رسالت من و ولایت علی بن ابیطالب پس از من. سپس فرمود: من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله»(1)

شرح حال نطنزی

ابوالفتح نطنزی از بزرگان علما و از اساتید سمعانی نویسنده الانساب است:

1_ سمعانی گوید: «ابوالفتح محمدبن علی بن ابراهیم نطنزی، بهترین فرد در خراسان و عراق در لغت و ادبیات و برپا داشتن صنعت شعر. سال [پانصد و] بیست و یک در مرو نزد ما آمد و بخش نیکویی از ادبیات را بر او خواندم و از او بهره بردم و از دریایش اندکی آب نوشیدم، سپس در همدان او را ملاقات کردم، سپس چند بار در بغداد نزد ما آمد هنگامی که ساکن آنجا بودم. و هر بار او را ملاقات کردم، از او نوشتم و اقتباس نمودم. در اصفهان از أبوسعد مطرز، ابوعلی حداد و غانم بن ابی نصر برجی و در بغداد از ابوالقاسم بن بیان رزاز، و ابوعلی بن نبهان کاتب و هم ردیفان آنان حدیث شنید. در مرو بخش هایی از این حدیث را از او شنیدم.

ولادتش 488 در اصفهان بود.»(2)

2_ صفدی گوید: «از افراد بلیغ و اهل نظم و نثر بود. به کشورها مسافرت و با بزرگان ملاقات کرد، محفوظاتش بسیار و دوستدار دانش و سنت بود. صدقه دادن و روزه گرفتن فراوان داشت، با پادشاهان و سلاطین هم نشینی کرد و نزد آنان جایگاه عظیمی داشت. نسبت به آنان متکبر و در برابر اهل علم متواضع بود. در اصفهان و خراسان و بغداد حدیث بسیار شنید، حدود سال 500 درگذشت.»(3)

ص: 118

بزرگان و هم چنین دهلوی و دیگران آن را ستوده اند. وصابی یمنی در أسنی المطالب حدیث را از او چنین روایت کرده است:

«از ابوذر غفاری که گفت: رسول خدا فرمود: علی از من است و من از علی هستم، و علی بعد از من ولیّ هر مؤمنی است، دوستی او ایمان و دشمنی با او نفاق و نگریستن به او رأفت است. دیلمی آن در مسند الفردوس آورده است. نیز از بریده که گفت: رسول خدا فرمود: ای بریده، علی بعد از من ولیّ شماست، پس علی را دوست بدار، زیرا که آنچه فرمانش می دهند انجام می دهد. دیلمی در مسند الفردوس آن را نقل کرد».

شرح حال ابومنصور دیلمی

ابومنصور حافظی بزرگ و محدثی بزرگ است:

1_ ذهبی گوید: «شهردار بن حافظ شیرویه بن شهردار دیلمی، ابومنصور محدث. ابن السمعانی گوید: او حافظی حدیث شناس و ادیبی دانا، فهمیده و ظریف بود. از پدرش، عبدوس بن عبدالله، مکی السلار و گروهی دیگر حدیث شنید. ابوبکر بن خلف شیرازی به او اجازه داد. هفتاد و پنج سال زندگی کرد.»(1)

2_ السبکی گوید: «.. ابن السمعانی گفت: حافظ حدیث بود... فرزندش أبومسلم، أبوسهل عبدالسلام سرقولی و گروهی از او روایت کردند. در رجب سال 508 درگذشت.»(2)

3_ اسنوی گوید: «محدثی شناسای ادبیات و ظریف، مسجدش جایگاه همیشگی او بود، مستندات کتاب پدرش (الفردوس) را استخراج کرد، و به گونه ای نیکو مرتب ساخت که الفردوس الکبیر نامیده می شود.

ابن صلاح گوید: به سال 483 زاده شد و برای او وفاتش تاریخی ذکر نکرده است.»(3)

4_ ابن قاضی شهبة: همین گونه از او نام برده و افزوده است: «در رجب سال 558 درگذشت.»(4)

5_ ثعالبی گوید: «ذهبی گفت: او امام ابومنصور حافظ است... اسنادهای کتاب الفردوس پدرش را گرد آورد و به گونه ای شگفت انگیز و نیکو آن ها را سامان داد. این کار را به پایان برده سپس بیاراست و ویرایش کرد...»(5)

ص: 119

6_ دهلوی: ضمن شرح حال پدرش در بستان المحدثین گفته ذهبی در توصیف او و ستایش کتابش را نقل کرده است...

حازمی از شاگردان أبومنصور دیلمی

ابوبکر حازمی از شاگردان أبومنصور دیلمی است که این خود بیانگر مقام والا و بزرگی منزلت دیلمی است، چون حازمی از پیشوایان بزرگ حافظان است.

ذهبی در شرح حال او گوید: «ابوبکر حازمی امام، حافظ زبردست در تبارشناسی... از ابوالوقت سگزی، شهردار بن شیرویه دیلمی و ابوزرعه دمشقی حدیث شنید... کتاب های بسیاری به نیکویی استنساخ کرد و نوشت. دبیثی گفت: به بغداد آمد و ساکن آن شد و همانجا فقیه مذهب شافعی شد. با دانشمندان هم نشینی داشت، برتری یافت و فهمیده شد. از حافظ ترین مردم در حدیث و اسنادها و رجالش همراه با پارسایی و بندگی و ریاضت گشت... ابن النجار درباره اش گوید: از پیشوایان حفاظ، دانابه فقه حدیث و معنی و رجال آن شد. او ثقه، حجت، بزرگوار، زاهد، عالم، عابد و پارسا بود... سال 584 درگذشت...»(1)

اسنادها به مسند الفردوس

کتاب مسند الفردوس از کتاب های حدیثی است که محدثان به جهت نقل حدیث ها با اسنادهایش بدان توجه کرده اند.

ثعالبی طریق خود به آن را چنین آورده است: «مسند الفردوس ابن الدیلمی را نزد علی أجهوری خواندم به اندازه ای که در الفردوس ذکر شده است و بقیه اش را به من اجازه داد، با اسنادش به حافظ بن ابی بکر سیوطی، از آسیه دختر جارالله بن صالح طبری از ابراهیم بن محمدبن صدیق دمشقی، از أبوعباس حجار، از حافظ محب الدین محمدبن محمود بن نجار، از اجازه مؤلفش که آن را ذکر کرده است.»(2)

طریق شنوانی به مسند فردوس چنین است: «مسند الفردوس از حافظ أبومنصور شهردار بن حافظ أبوشجاع دیلمی همدانی؛ آن را روایت می کنم از حافظ ابن حجر عسقلانی از أبواسحاق تنوخی، از حجار، از حافظ محب الدین محمدبن محمود النجار، از دیلمی....»(3)

ص: 120

ص: 121

و به او فرمود: من نخستین کسی هستم که زمین از او منشق می شود و می شکافد در حالی که تو با من هستی.

و به او فرمود: من کنار حوضم در حالی که تو با من هستی.

و به او فرمود: من نخستین کسی هستم که وارد بهشت می شوم و تو و حسن و حسین و فاطمه با من هستید.

و به او فرمود: خداوند متعال به من وحی فرمود که برتری تو را به پا دارم. پس آن را در میان مردم برپا داشتم و آنچه خداوند مرا به تبلیغش فرمان داد، به آنان ابلاغ کردم.

و به او فرمود: بپرهیز از کینه های سختی که نسبت به تو در دلهاست و تنها پس از مرگم آشکار می شود. خداوند لعنت کنندگان آنان را لعنت می کند.(1)

نقل سوم

خوارزمی نامه عمروبن عاص به معاویه را روایت کرده که در آن آمده است:

«امّا آنچه به ابوالحسن برادر و جانشین رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در مورد حسادت و ستم بر عثمان نسبت دادی، و صحابه را فاسق نامیدی و گمان بردی که او (علی علیه السلام) آنان را بر قتلش رهنمون شده، این دروغ و گمراهی است. وای بر تو ای معاویه!

آیا ندانستی که ابوالحسن جانش را رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بر کف نهاد و بر بسترش خوابید.

و در اسلام و هجرت، پیشتاز است.

و رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم درباره اش فرمود: او از من است و من از او هستم. و او نسبت به من در جایگاه هارون نسبت به موسی است، جز این که پس از من پیامبری نیست.

روز غدیر خم، رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم درباره اش فرمود: بدانید هر کس من مولای اویم پس علی مولای اوست. بارالها یاری کن هر کس که او را یاری کرد و دشمن بدار هر کس با او دشمنی کرد، و پیروزی بخش هر کس او را یاری کرد و واگذار هر کس او را واگذاشت و یاری نکرد.

او همان کسی است که روز خیبر، پیامبر درباره اش فرمود: به یقین فردا پرچم را به مردی می دهم که خدا و پیامبرش را دوست می دارد و خدا و پیامبرش او را دوست می دارند.

و او همان کسی است که در حدیث طیر درباره اش فرمود: بارالها دوست داشتنی ترین آفریده را به من برسان. هنگامی که بر او وارد شد فرمود: بارالها! و به او فرمود: نزد من بیا! نزد من!

ص: 122

و در غزوه نضیر درباره اش فرمود: علی امام نیکوکاران و قاتل بد کرداران است، پیروز است هر کس او را یاری کند و خوار است هر کس او را یاری نکند.

و درباره اش فرمود: علی بعد از من ولیّ شماست _ یعنی بر من و بر تو و بر تمام مسلمانان.

و فرمود: من دو یادگار گرانسنگ در میان شما به جا می گذارم: کتاب خداوند و عترتم.

و فرمود: من شهر دانش ام و علی درِ آن است(1).

شگفتا! عمروبن عاص حدیث های ولایت، طیر، و مدینة العلم را به طور حتم اثبات می کند، و بدین ترتیب بینی معاویه را به شدت به خاک می ساید. با این همه، دهلوی در دشمنی و کینه توزی، از فرزند نابغه کینه ورز معاویه، آن دشمن سرسخت، سبقت می گیرد، و این حدیث های شریف را دروغ و باطل می خواند!

منابع شرح حال خوارزمی

هر کس که شرح حال خطیب خوارزمی را آورده، او را ستوده است. بنگرید:

فریدة القصر _ بخش شعرای خوارزم؛ تاریخ ابن النجّار: 360؛ الفوائد البهیّة فی طبقات الحنفیة: 410؛ الجواهر المضیّة فی طبقات الحنفیة: 2/188؛ العقد الثمین فی تاریخ بلد الله الامین: 7/310؛ بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة: 2/308؛ کتائب اعلام الأخیار فی فقهاء مذهب النعمان المختار (مخطوط)

البته شرح حال او را از این مدارک و منابع دیگر، در مجلّد حدیث تشبیه آورده ایم.

ص: 123

توضیح الدلائل، ابن باکثیر مکّی در وسیلة المآل، امیر صنعانی در الروضة الندیة که انشاءالله پس از این آورده می شود، روایت کرده اند. ابن عساکر در کتابش (تاریخ دمشق) در بخش شرح حال امیرالمؤمنین علیه السلام ، این حدیث را به نقل های بسیار و لفظهای گوناگونی نقل کرده است.

... متن روایاتش چنین است:

نقل اول

«ابوبکر وجیه بن طاهر، از ابوحامد أزهری، از ابومحمد مخلدی، از مؤمل بن حسن بن عیسی، از محمد بن یحیی، از ابی نعیم، از ابن أبی غنیه، از حکم، از سعید بن جبیر، از ابن عباس، از بریده که گفت: با علی برای جنگ به یمن رفتم، از او یک ناسازگاری دیدم. خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم رسیدم، علی را یاد و عیب جویی کردم. صورت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را دیدم که متغیر می شود، فرمود: ای بریده، آیا من از جان مؤمنان بر ایشان سزاوارتر نیستم؟ عرض کردم: آری ای رسول خدا. فرمود: هر کس من مولای او هستم، علی مولای اوست.

نقل دوم

ابومحمد سیدی، از ابوعثمان بجیری، از أبوعمروبن حمدان، از ابو علی حسن بن احمد بن محمد بن اسحاق عطاردی در بغداد، از محمد بن علی بن عمر مقدسی، از حسین بن حسن فزاری، از عبدالغفار بن قاسم، از عدی بن ثابت، از سعید بن جبیر، از ابن عباس، از بریده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: علی مولای کسی است که من مولایش باشم.

نقل سوم

ابوالحسن علی بن مسلم فقیه، از عبدالعزیز بن احمد کنانی، از ابوعبدالله حسین بن عبدالله بن محمد بن اسحاق، از دائی او ابوخیثمة بن سلیمان، از ابوعمرو هلال بن علاء در رقّة، از عبید بن یحیی أبوسلیم، از ابومریم عبدالغفار بن قاسم أنصاری، از عدی بن ثابت، از سعید بن جبیر، از ابن عباس، از بریده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: هر کس من مولایش باشم، پس علی مولای اوست.

نقل چهارم

أبوسهل محمد بن ابراهیم، از ابوالفضل رازی، از ابوالقاسم جعفر بن عبدالله بن یعقوب، از محمد بن هارون، از نصر بن علی، از ابو احمد، از ابن ابی غنیه، از حکم، از سعید بن جبیر، از ابن عباس، از

ص: 124

بریده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: هر کس من مولای او هستم، پس علی مولای اوست.

نقل پنجم

ابوطالب علی بن عبدالرحمن بن ابی عقیل، از فقیه ابوالحسن خلعی علی بن الحسن بن حسین مصری فقیه، از ابو محمد بن عبدالرحمن بن عمروبن النحاس، از ابو سعید احمد بن محمد بن زیاد بن أعرابی، از عیسی بن ابی حرب صفار، از یحیی بن ابی بکیر، از عبدالغفار، از عدی، از سعید بن جبیر، از ابن عباس، از بریده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: علی ابن ابیطالب مولای کسی است که من مولای او باشم.

نقل ششم

ابوالقاسم بن سمرقندی، از احمد بن ابی عثمان و أبوطاهرقصاری؛ (حیلولة): ابوعبدالله بن قصاری، از پدرش؛ هر دو از اسماعیل بن حسن بن عبدالله، از احمد بن محمد بن عقده، از یعقوب بن یوسف بن زیاد ضبی و احمد بن حسین بن عبدالملک أودی، از خالدبن مخلد، از ابومریم، از عدی بن ثابت، از سعید بن جبیر، از ابن عباس، از بریده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: هر کس من ولی او باشم، علی ولیّ اوست.

گروهی آن را مختصر کرده و بریده را ذکر ننموده اند.

نقل هفتم

ابوالحسن بن قبیس، از ابومنصور بن خیرون، از ابوبکر خطیب، از ابوبکر احمد بن محمد بن احمد بن جعفر یزدی در اصفهان، از حسن بن محمد زعفرانی، از عبیدالله بن جعفر بن محمد رازی، از عامر بن بشیر، از ابوحسّان زیادی، از فضل بن ربیع، از پدرش، از منصور، از پدرش، از جدش از ابن عباس که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: هر کس من مولای او باشم، علی مولای اوست.

نقل هشتم

أبوسعد اسماعیل بن احمد بن عبدالملک کرمانی، از عبدالرحمن بن علی بن محمد شاهد، از ابوالقاسم هبه الله بن عبدالله، از ابوبکر خطیب.

حیلولة: ابوالقاسم اسماعیل بن احمد بن عمر، از عاصم بن حسن بن محمد، ابوعمر بن مهدی، از ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید بن عقدة کوفی، از یحیی بن زکریا بن شیبان کندی، از ابراهیم بن

ص: 125

حکم بن ظهیر، از پدرش، از منصور بن مسلم بن شاپور، از عبدالله بن عطاء، از عبدالله بن بریده، از پدرش که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: علی بن ابیطالب مولای هر مرد و زن مؤمنی است و او ولیّ شما بعد از من است.

نقل نهم

ابو عبدالله حسین بن عبدالملک، از ابوالقاسم ابراهیم بن منصور، از ابوبکر بن مقری، از ابویعلی، از خیثمه زهیر بن حرب، از ابوالجواب، از عمّار بن زریق، از أجلح، از عبدالله بن بریده، از پدرش که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم دو گروه را به یمن فرستاد، بر اولی علی بن ابیطالب، و بر دیگری خالد بن ولید فرمانده بودند، و فرمود: اگر با یکدیگر جمع شدید علی بر مردم فرمانده است و اگر از هم جدا شدید هر یک از شما بر سربازانش فرمانده است. در یمن با بنی زبید برخورد کردیم و با آنان جنگیدیم، مسلمانان بر کافران پیروز شدند، جنگجویان را کشتند، و خانواده ها را به اسارت گرفتند، علی از میان غنیمت ها کنیزی برگزید. خالد نامه ای نوشت و از علی بدگویی کرد و همراه من فرستاد و فرمانم داد که به او بد گویم. هنگامی که خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم رسیدم، کراهت را در چهره اش دیدم، عرض کردم: در جایگاه کسی ایستاده ام که به شما پناه آورده است، ای رسول خدا! مرا با مردی روانه کردی و به اطاعت او فرمانم دادی، به آنچه مرا فرستادی انجام دادم. فرمود: ای بریده، از علی بدگویی مکن، علی از من است و من از او هستم و او ولیّ شما بعد از من است.

نقل دهم

ابوالقاسم بن سمرقندی، از عاصم بن حسن، از عبدالواحد بن محمد، از ابوالعباس بن عقده، از احمد بن یحیی، از عبدالرحمن فرزند شریک، از پدرش، از أجلح، از عبدالله بن بریده [از پدرش [که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم لشکری با علی و لشکر [دیگری] با خالد بن ولید به یمن فرستاد و فرمود: اگر به هم پیوستید، علی بر مردم فرمانده است و اگر از هم جدا شدید هر یک از شما بر لشکر خود. [بریده گفت:] با گروهی برخورد کردیم و مسلمانان بر مشرکان پیروز شدند، جنگجویان را کُشتیم، زنان و کودکان را به اسارت گرفتیم، علی از اسیران زنی را برگرفت. گفت: خالد بن ولید با من - که من همراه او بودم _ نامه ای به رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نوشت و [در آن] از علی بدگویی کرد و خبر داد که [چنان] نمود، و به من فرمان داد که از او بدگویی کنم. نامه را بر پیامبر خواندم و از علی بدگویی کردم، دیدم چهره پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم دگرگون گشت، عرض کردم: این جایگاه کسی است که [به شما رسول خدا] پناه آورده است، مرا با مردی فرستادی و فرمانم دادی که از او اطاعت کنم، به آنچه مرا

ص: 126

فرستادی دست یافتم. فرمود: ای بریده از علی بدگویی مکن، که او از من است و من از او هستم، و او ولیّ شما بعد از من است.

نقل یازدهم

ابوالقاسم هبه الله بن محمد بن حصین، از أبوعلی بن مذهب، از احمد بن جعفر، از عبدالله بن احمد، از پدرش، از ابن نمیر، از أجلح کندی، از عبدالله بن بریده، از پدرش بریده که گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم دو گروه روانه یمن کرد،بر یکی علی بن ابیطالب و بر دیگری خالد بن ولید را فرمانده گماشت، و فرمود: اگر یکدیگر را ملاقات کردید، علی فرمانده بر مردم است، و اگر از هم جدا شدید هر یک از شما بر لشکریان خود. [بریده [گفت: با بنی زید از مردمان یمن برخوردیم و جنگیدیم، مسلمانان بر مشرکان پیروز شدند، جنگجویان را کشتیم و زنان و کودکان را به اسارت گرفتیم. علی از میان اسیران زنی را برای خود برگزید. بریده گفت: خالد بن ولید با من نامه ای نوشت برای رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و ایشان را از این جریان آگاه کرد. هنگامی که خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم رسیدم، نامه را [به ایشان] دادم، بر ایشان خوانده شد، خشم را در چهره پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم دیدم!! عرض کردم: این جایگاه پناه آورنده [به خداوند است، ای رسول خدا] مرا با مردی فرستادی و فرمانم دادی او را اطاعت کنم، به آنچه مرا فرستادی دست یافتم. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: از علی بدگویی مکن، که او از من است و من از او هستم و او ولیّ شما بعد از من است.

نقل دوازدهم

ابوالقاسم بن سمرقندی، از عاصم بن حسن، از ابوعمربن مهدی، از أبوالعباس بن عقده، از حسن بن علی بن عنان، از حسن ابن عطیه، از سعاد، از عبدالله بن عطا [ء]، از عبدالله بن بریده، از پدرش که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم ، علی بن ابیطالب و خالد بن ولید را هر یک جداگانه فرستاد، آنان را جمع کرد و] به آن دو [فرمود: اگر به هم پیوستید علی بر شما امیر است. از چپ و راست حمله کردیم، علی یک [جهت] را گرفت و دور کرد. اسیرانی به دست آورد، از خمس کنیزی برگرفت. مناز شدیدترین مردم در دشمنی با علی بودم و خالد آن را دانست، مردی نزد خالد آمد و او را خبر داد که علی کنیزی از خمس برگرفت، گفت: این چیست؟ سپس مرد [دیگری [آمد، سپس دیگری آمد و در این مورد خبرها پی در پی رسید. خالد مرا خواست و گفت: ای بریده آنچه انجام شده، دانستی، با شتاب این نامه را به رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم برسان و ایشان را آگاه کن. نامه را بر ایشان نوشت. به سرعت با نامه اش حرکت کردم تا بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم وارد شدم، نامه را با دست چپ گرفت، چون

ص: 127

همانگونه که خداوند عزوجل فرمود، نمی نوشت و نمی خواند. من هرگاه سخن می گفتم، سرم را به زیر می انداختم تا از درخواستم فارغ شوم. سرم را به زیر انداختم و سخن گفتم و از علی بدگویی کردم تا فارغ شدم، سپس سرم را بالا آوردم. دیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم چنان خشمگین شده اند که هرگز آنچنان خشمی را از ایشان ندیده بودم جز روز [بنی] قریضه و نضیر. به من نگریست و فرمود: ای بریده علی ولیّ شما بعد از من است، علی را دوست بدار، او همان را انجام می دهد که فرمان داده شده است.

[بریده] گفت: به پا خاستم در حالی که هیچ کس را بیش از او دوست نداشتم.

عبدالله بن عطا[ء] گفت: این را برای ابوحرب بن سوید بن غفله حدیث کردم، گفت: عبدالله بن بریده بخشی از حدیث را بر تو کتمان کرد [و آن چنین است که] رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به او فرمود: ای بریده، آیا بعد از من نفاق کردی؟

نقل سیزدهم

أبوالقاسم زاهر بن طاهر، از أبونصر عبدالرحمان بن علی، از یحیی بن اسماعیل، از عبدالله بن محمد بن حسن، از وکیع، از أعمش، از سعد، از عبیده، از عبدالله بن بریده أسلمی، از پدرش که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: هر کس من ولی او هستم، علی ولی اوست.

نقل چهاردهم

أبوالقاسم بن سمرقندی، از ابوالحسن بن نقور، از ابوبکر محمد بن علی بن محمد بن نضردیباجی، از ابوبکر یوسف بن یعقوب بن اسحاق بن بهلول، از حسن بن عرفه، از أبومعاویه، از أعمش، از سعد بن عبیده، از ابن بریده، از پدرش که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: هر کس من ولی او هستم، علی ولیّ اوست.

نقل پانزدهم

أبوالقاسم بن حصین، از ابوعلی بن مذهب، از ابوبکر بن مالک، از عبدالله بن احمد، از پدرش، از وکیع.

حیلوله: أبوسهل محمد بن ابراهیم، از ابوالفضل رازی، از جعفر بن عبدالله، از محمد بن هارون، از عمروبن علی، از أبومعاویه، همگی ازأعمش از سعد بن عبیده، از ابن بریده، از پدرش از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و در حدیث وکیع که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: هر کس من ولی او هستم، علی

ص: 128

ولیّ اوست.

نقل شانزدهم

ابوالقاسم بن حصین از أبوعلی، از ابوبکر، از عبدالله، از پدرش، از أبومعاویه، از أعمش، از سعد بن عبیده، از ابن بریده، از پدرش که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم ما را در لشکری فرستاد. هنگامی که بازگشتیم،] رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم ] فرمود: همنشینی فرمانده خود را چگونه دیدید؟ [بریده [گفت: یا من _ یا دیگری _ از او شکایت کردیم. سرم را بلند کردم در حالی که هنگام سخن گفتن سر به زیر انداختم. ناگهان چهره پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم سرخ شد در حالی که می فرمود: هر کس من ولیّ او هستم، علی ولیّ اوست.

نقل هفدهم

علویه ام مجتبی از ابراهیم بن منصور از أبوبکر بن مقری، از أبویعلی، از أبوخیثمه، از محمد بن حازم، از أعمش، از سعد بن عبیده، از ابن بریده، از پدرش که گفت: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم ما را در لشکری فرستاد و علی را فرمانده ما کرد. هنگامی که بازگشتیم رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به ما فرمود: همراهی فرمانده خود را چگونه دیدید؟ [بریده] گفت: یا من یا دیگری از او شکایت کردم و من مردی سر به زیر بودم، سرم را بلند کردم ناگهان دیدم که چهره پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم قرمز شده است در حالی که می فرمود: هر کس من ولیّ او بودم علی ولیّ اوست.

نقل هجدهم

ابوالوفاء عمر بن فضل بن احمد بن عبدالله مسبر و ابو محمد احمدبن محمد بن احمد بن حسین رثانی، هر دو در اصفهان، از ابو اسحاق ابراهیم بن محمدبن ابراهیم قفال، از ابراهیم بن عبدالله بن محمد، از ابوجعفر محمد بن عبیدالله بن علاء کاتب، از علی بن حرب، از أبو معاویه نابینا، از أعمش، از سعد بن عبیده، از ابن بریده، از پدرش که گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در لشکری ما را به فرماندهی علی فرستاد. هنگامی که نزد ایشان بازگشتیم از ما پرسید: فرمانده خود را چگونه دیدید؟ یا من یا دیگری از او شکایت کردیم، سرم را بلند کردم _ در حالی که من مردی سر به زیر بودم _ ناگهان دیدم چهره رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم سرخ شده و می فرمود: هر کس من ولیّ او هستم، علی ولیّ اوست.

ص: 129

نقل نوزدهم

ابوبکرعبدالغفار بن محمد از ابوالمحاسن عبدالرزاق بن محمد، از ابوبکر حبری، ابوالحسن علی بن عبیدالله بن احمد بن علی بیهقی خطیب خسرو گرد در آن دیار، از ابو عبدالرحمان طاهر بن محمد بن محمد شحامی در نیشابور، از شیخ أبوسعید بن ابی عمرو صیرفی؛ هر دو از أبومعاویه، از أعمش، از سعد بن عبیده، از ابن بریده، از پدرش که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم ما را در لشکری فرستاد و علی را فرمانده ما کرد. هنگامی که بازگشتیم فرمود: امیر خود را چگونه دیدید؟ یا من یا دیگری از او شکایت کردیم و من مردی سر به زیر بودم. سرم را بلند کردم، ناگهان دیدم چهره پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم سرخ شده است. فرمود: هر کس من ولیّ او هستم، علی ولیّ اوست.

نقل بیستم

ابوالقاسم بن حصین از أبوعلی بن مذهب، از احمد بن جعفر، از عبدالله بن احمد، از پدرش، از وکیع، از أعمش، از سعد بن عبیده، از ابن بریده، از پدرش که گفت: از جلسه ای گذشتم که علی را ناسزا می گفتند، کنارشان ایستادم _ گفت: در دلم چیزی از علی بود و خالد بن ولید نیز چنین بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم مرا در لشکری که علی فرمانده اش بود فرستاد. اسیرانی به دست آوردیم، علی از خمس کنیزی برای خود گرفت. خالد بن ولید گفت: دیدی چه شد [ای بریده]؟ وقتی خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم آمدیم، آنچه گذشته بود بر ایشان بازگو کردم، سپس گفتم: علی از خمس کنیزی برگرفت در حالی که سر به زیر بودم. سرم را بالا آوردم، ناگهان دیدم چهره رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم تغییر کرد، و فرمود: هر کس من ولیّ او باشم، علی ولیّ اوست.

نقل بیست و یکم

علویه أم مجتبی از ابراهیم بن منصور از ابوبکر بن مقری، از ابویعلی، از محمد بن عبدالله بن نمیر، از وکیع، از أعمش، از سعد بن عبیده، از ابن بریده، که پدرش از مجلسی گذر کرد که علی را دشنام می دادند، کنارشان ایستاد. در دلم چیزی از علی بود و در خالد بن ولید هم چنین بود. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم لشکری فرستاد که علی فرمانده اش بود، غنیمت هایی به دست آوردیم، علی از خمس برای خود کنیزی گرفت. خالد بن ولید گفت: دیدی چه شد [ای بریده]؟ هنگامی که خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم رسیدیم، شروع کردم به بازگو کردن آنچه بود. سپس گفتم: علی از خمس برای خود کنیزی گرفت. من سر به زیر بودم، سرم را بلند کردم، دیدم چهره پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم دگرگون است. فرمود: هر کس من مولایش باشم، علی مولای اوست [ولیّ اوست. [

ص: 130

نقل بیست و دوم

ابوالقاسم بن حصین از أبوعلی بن مذهب، از احمد بن جعفر، از عبدالله بن احمد، از پدرش، از روح، از علی بن سوید بن منجوف، از عبدالله بن بریده، از پدرش که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم علی را نزد خالد بن ولید فرستاد تا خمس را تقسیم کند. (یک مرتبه روح گفت: برای آنکه خمس را دریافت کند). صبح در حالی علی دیده شد که از سرش آب می چکد، خالد به من گفت: مگر نمی بینی این چه می کند؟ هنگامی که نزد پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بازگشتم، او را از آنچه علی انجام داده بود، آگاه کردم در حالی که علی را دشمن می داشتم، فرمود: ای بریده، آیا علی را دشمن می داری؟ عرض کردم آری. فرمود: او را دشمن مدار (و یک بار روح گفت: پس او را دوست بدار) که او در خمس، بیش از این سهم دارد.

نقل بیست و سوم

أبوعبدالله محمد بن فضل و ابوالمظفر ابن قشیری، هر دو از أبوعثمان بحیری، از ابوالحسن محمد بن عمر بن محمد بن بهته بزاز در رصافه، از حسین بن اسماعیل، از یعقوب بن ابراهیم، از روح، از علی بن سوید، از عبدالله بن بریده، از پدرش که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم علی را نزد خالد بن ولید فرستاد تا خمس را [از او [دریافت کند. علی از آن کنیزی گرفت، صبح کرد در حالی که از سرش آب می چکید. خالد به بریده گفت: آیا نمی بینی این چه می کند؟ [بریده [گفت: من علی را دشمن می داشتم، این جریان را برای رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بازگو کردم. فرمود: ای بریده! آیا علی را دشمن می داری؟ عرض کردم: آری. فرمود: او را دوست بدار، که بیش از آن از خمس سهم دارد.

نقل بیست و چهارم

أبوسعد بن بغدادی، از أبو منصور بن شکرویه و أبوبکر سمسار، هر دو از ابراهیم بن عبدالله، از حسین بن اسماعیل، از ابوحاتم رازی، از حسن بن عبدالله بن حرب، از عمروبن عطیه، از عبدالله بن بریده از پدرش که: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم ، خالد بن ولید و علی بن ابیطالب را روانه کرد و به آن دو فرمود: اگر جنگی بود علی فرمانده شماست. قبل از رسیدن به یمن به پیروزی رسیدد و اسیرانی به دست آوردند. علی به سرعت سوی کنیز زیبایی رفت و او را گرفت تا برای رسول خدا بفرستد. خالد بن ولید نزد او آمد و گفت: نه، من او را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم می فرستم. هنگامی که خالد چنان گفت، به سرعت رفت و بریده را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرستاد. بریده گفت: خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم رسیدم در حالی که سرش را می شست، نزد او از علی بدگویی کردم. و ما هنگامی که

ص: 131

خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم می نشستیم دیده هایمان را به زیر می انداختیم. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: دست بردار از گفته ات ای بریده. بریده گفت: با چشم رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را نگاه کردم، ناگهان دیدم چهره شان دگرگون می شود! هنگامی که آن حالت را دیدم عرض کردم: از خشم خداوند و پیامبرش به خداوند پناه می برم. به خداوند سوگند پس از آنچه از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم دیدم هرگز علی را دشمن نمی دارم.

نقل بیست و پنجم

ابوالقاسم بن حصین، از ابوعلی بن مذهب، از احمد بن جعفر، از عبدالله بن احمد، از پدرش، از یحیی بن سعید، از عبدالجلیل که گفت: به گروهی رسیدم که ابومجلز و ابن بریده در میان آنان بودند، عبدالله بن بریده گفت: پدرم بریده گفت: علی را چنان دشمن می داشتم که هرگز کسی را مانند او دشمن نمی داشتم. گفت: یکی از قریش را فقط بر محور دشمنی علی دوست می داشتم. آن مرد به فرماندهی گروهی فرستاده شد و من همراه او شدم، فقط به علت دشمنی او با علی. اسیرانی به دست آوردیم. [آن مرد [به رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نوشت کسی را برای جدا کردن خمس برایمان بفرست. علی را نزد ما فرستاد _ در میان خمس کنیزی از بهترین اسیران بود _ خمس اسیران را مشخص و تقسیم کرد، سپس در حالی که آب از سرش می چکید بیرون آمد. گفتیم: ای ابوالحسن این چیست؟ گفت: آیا کنیزی را که در میان اسیران بود، ندیدید؟ وقتی تقسیم شد، ضمن خمس قرار گرفت. سپس به خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم رسید، آنگاه به خاندان علی رسید و با او همبستر شدم. آن مرد (جریان را) به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم نوشت. گفتم: مرا بفرست، او به عنوان تصدیق کننده مرا فرستاد. همواره نامه را می خواندم و می گفتم: راست گفت. [رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم [دست مرا و نامه را گرفت [و] فرمود: آیا علی را دشمن می داری؟ عرض کردم: آری. فرمود: هرگز او را دشمن مدار و اگر دوستش می داشته ای بر دوستی خود بیافزای. سوگند به کسی که جان محمد در دست اوست، سهم خاندان علی در خمس بیش از یک کنیز است. پس از کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم علی را بیش از همه دوست می داشتم.

عبدالله گفت: سوگند به خداوندی که غیر از او خدایی نیست، در نقل این حدیث، کسی جز پدرم بریده میان من و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم نیست.

نقل بیست و ششم

أبوسهل محمد بن ابراهیم، از ابوالفضل رازی، از جعفر بن عبدالله، از محمد بن هارون، از محمد بن

ص: 132

اسحاق، از محمد بن عبدالله، از أبوالجواب، از یونس بن ابی اسحاق، از پدرش، از براء [بن عازب[ که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم دو لشکر فرستاد: یکی به فرماندهی علی بن ابیطالب و دیگری به فرماندهی خالد بن ولید، و فرمود: اگر جنگی بود علی بر مردم فرمانده است. [آنان روانه شدند]. علی دژی را گشود و کنیزی را برای خود گرفت. خالد [به رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم ] گزارش داد. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نامه را خواند، فرمود: چه می گویی؟ درباره مردی که خداوند و پیامبرش را دوست می دارد و خداوند و پیامبرش او را دوست می دارند.

نقل بیست و هفتم

أم البهاء فاطمه بنت محمد، از سعید بن احمد عیار، از ابوالحسین خفاف، از ابوحامد بن شرقی، از ابوالازهر، از ابوالجواب، از یونس بن ابی اسحاق، از براءبن عازب که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم دو لشکر فرستاد، علی بن ابیطالب را بر یکی و خالد بن ولید را بر دیگری فرمانده قرار داد و فرمود: اگر جنگی بود علی بر مردم فرمانده است. علی کاخی را گشود (أبوالأزهر یک بار هم گفت: علی دژی را گشود) و برای خود کنیزی گرفت. خالد نامه ای نوشت و از او بدگویی کرد تا من به پیامبر برسانم. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نامه را خواند، فرمود: چه می گویی درباره مردی که خدا و رسولش را دوست می دارد و خدا و رسولش او را دوست می دارند؟

عرض کردم: پناه می برم به خداوند، از خشم خداوند.

نقل بیست و هشتم

أبوالقاسم بن سمرقندی و أبوالبرکات یحیی بن عبدالرحمان بن حبیش و أبوالحسن محمد بن احمد بن ابراهیم دقیقی، همه از أبوالحسین بن نقور، از عیسی بن علی، از ابوالقاسم عبدالله بن محمد بن عبدالعزیز از أبوالربیع زهرانی، از جعفربن سلیمان، از یزید الرشک، از مطرف بن عبدالله، از عمران بن حصین، [که گفت: [رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: علی از من است و من از او هستم و او ولیّ هر مؤمنی بعد از من است.

این خلاصه ای است از حدیث.

نقل بیست و نهم

أبوالقاسم بن حصین، از ابوعلی بن مذهب، از احمد بن جعفر، از عبدالله بن احمد، از پدرش، از عبدالرزاق و عفان المعنی (و این حدیث عبدالرزاق است) همگی از جعفر [بن سلیمان] از یزید

ص: 133

الرشک، از مطرف بن عبدالله، از عمران بن حصین که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم لشکری فرستاد و علی بن ابیطالب را بر آنان فرمانده قرار داد، علی در سفرش کاری انجام داد، چهار نفر از اصحاب محمد صلی الله علیه و آله وسلم تعهد کردند (عفان گفت: پیمان بستند) که کارش را برای رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بیان کنند. هرگاه از سفرمان بازمی گشتیم، نخست بر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم سلام می کردیم. بر او وارد شدند، یکی از آن مردان برخواست و گفت:

ای رسول خدا، علی چنین و چنان کرد. پیامبر از او روی گردانید. سپس دومی برخاست و گفت: علی چنین و چنان کرد، از او روی گردانید. سپس سومی به پا خاست و گفت: ای رسول خدا، علی چنین و چنان کرد. سپس چهارمی برخاست و گفت: علی چنین و چنان کرد. رسول خدا به سوی چهارمی آمد د رحالی که چهره اش دگرگون شده بود! و فرمود: علی را رها کنید، علی را رها کنید، علی را رها کنید، که علی از من است و من از او هستم، و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است.

نقل سی ام

ابوالمظفر بن قشیری، از ابوسعد جنز رودی، از أبوعمروبن حداد.

حیلوله: أبوسهل بن سعدویه، از ابراهیم بن منصور، از ابوبکر بن مقری، از أبویعلی، از عبیدالله ابن عمر از جعفر ابن سلیمان، از یزید الرشک، از مطرف بن عبدالله، از عمران بن حصین که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم لشکری به فرماندهی علی بن ابیطالب روانه کرد. علی حرکت کرد (ابن مقری گفت: در لشکر) عمران گفت: مسلمانان هنگامی که از سفر یا جنگی می آمدند، پیش از رفتن نزد خانواده شان خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم می رفتند و از حرکتشان ایشان را آگاه می کردند. علی کنیزی برگرفته بود. و چهار نفر از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم با هم پیمان بستند که وقتی خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم می رسند، ایشان را آگاه کنند. لشکر بازگشت و آنان خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم آمدند، یکی از آنان به پا خاست و گفت:

ای رسول خدا علی کنیزی را بر گرفت. از او روی گردانید.

سپس دومی برخاست و گفت: ای رسول خدا، علی چنین و چنان کرد، از او روی گردانید.

سومی برخاست و گفت: ای رسول خدا، علی چنین و چنان کرد، از او روی گردانید.

سپس چهارمی به پا خاست و گفت: ای رسول خدا، علی چنین چنان کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم خشمگین پیش رفت، در حالی که خشم در چهره اش دیده می شد! فرمود:

از علی چه می خواهید؟ علی از من است و من از او هستم، او ولیّ هر مؤمنی بعد از من است!

ص: 134

نقل سی و یکم

علویه أم مجتبی از ابراهیم بن منصور از ابوبکر بن مقری، از ابویعلی، از حسن بن عمر بن شقیق جرمی، از جعفر بن سلیمان، از یزید الرشک، از مطرف بن عبدالله الشخیر، از عمران بن حصین که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم لشکری فرستاد و علی را فرمانده آنان کرد. علی با لشکر حرکت کرد و کنیزی بر گرفت، اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم از او بدگویی کردند و گفتند: اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را ملاقات کردیم، او را از آنچه علی انجام داد، آگاه می کنیم. هنگامی که مسلمانان از سفری بازمی گشتند، با رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم آغاز می کردند و بر او سلام کرده و می نگریستند، سپس به سوی بار و بنه خود می رفتند. هنگامی که لشکر بازگشت، به رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم سلام کردند. یکی از چهار نفر به پا خاست و گفت: ای رسول خدا، نمی بینی علی چنین و چنان کرد؟ حضرتش از او روی گردانید. سپس یکی دیگر از آنان به پا خاست و گفت: ای رسول خدا، آیا نمی بینی علی چنین و چنان کرد؟ حضرتش از او روی گردانید.

سپس یکی دیگر از آنان برخاست و گفت: ای رسول خدا، نمی بینی علی چنین و چنان کرد؟ حضرتش از او روی گردانید.

سپس یکی دیگر از آنان برخاست و گفت: ای رسول خدا، نمی بینی علی چنین و چنان کرد؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به سوی او آمد در حالی که خشم در چهره اش دیده می شد و فرمود: از علی چه می خواهید؟ از علی چه می خواهید؟ علی از من است و من از او هستم، و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است.

ابویعلی، از معلی بن مهدی، از جعفر به مانند همان اسنادش روایت کرده است. و من آن را نیافتم، و از او حفظش کردم.

نقل سی و دوم

ابوعلی حداد، از ابوالقاسم بن سمرقندی، از یوسف بن حسن، از ابونعیم حافظ، از عبدالله بن جعفر، از یونس بن حبیب، از ابو داود طیالسی، از ابوعوانه، از ابوبلج، از عمروبن میمون، از ابن عباس که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به علی فرمود: تو ولی هر مؤمن بعد از من هستی.

نقل سی و سوم

أبوالفتح یوسف بن عبدالواحد، از شجاع بن علی، از ابوعبدالله بن منده، از خیثمة بن سلیمان، از احمد بن حازم، از عبیدالله بن موسی، از یوسف بن صهیب، از رکین، از وهب بن حمزه که گفت:

ص: 135

با علی بن ابیطالب از مکه به مدینه مسافرت کردم، از او یک ناسازگاری دیدم. باخود گفتم: اگر بازگشتم و رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را ملاقات کردم، به علی بد می گویم. بازگشتم و رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را ملاقات کردم، از علی نام بردم و او را ناسزا گفتم. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به من فرمود: این را هرگز به علی نگوئید، که علی ولیّ شما بعد از من است.(1)»

شرح حال ابن عساکر

1_ ذهبی: «حافظ ابن عساکر، نویسنده تاریخ هشتاد جلدی، أبوالقاسم علی بن حسین هبة الله دمشقی، محدّثِ شام، ثقة الدین... در زمان خودش در حدیث و رجال سرآمد بود، و به بالاترین بلندای آن می رسد. هرکس تاریخ اورا ورق بزند جایگاه این مرد در حفظ حدیث را می یابد.(2)»

2_ یافعی: «فقیه، امام محدث، حافظ زبردست، بادقت در ضبط، دارای دانش گسترده، شیخ الاسلام و محدث شام، یاری دهنده سنت و برکننده بدعت، زینت حافظان، دریای دانش های فراوان، رئیسی که بر پیشوا بودنش اقرار شده است، عارف ماهر، ثقة الدین، که در دوران خودش به والایی جایگاهش شهرت یافت، و مانندش در همردیفانش دیده نشده است، جامع میان معقول و منقول، و تمییز دهنده میان صحیح و معلول. در دوران خودش حافظ دیندار بود، متن ها و اسنادها را شناخت، در حدیث و رجال بزرگ اهل زمانش شد، حافظ رئیس ابوالمواهب گفت: مانندش را ندیدم و از چهل سال پیش کسی را نیافتم که یک روش را لازمه کار خود قرار دهد.

امام حافظ، ابن النجار در تاریخش درباره او گوید:

امام محدثان در دوران خودش، و کسی که ریاست حفظ و دقت و شناخت کامل و ثقه بودن به او پایان یافته و این جایگاه به او ختم شده است. حافظ عبدالقاهر رهاوی گوید: حافظ سیفی و حافظ ابوالعلا همدانی، و حافظ موسی مدینی را دیدم، ولی در میان آنان کسی مانند ابن عساکر ندیدم.(3)»

برای تفصیل بیشتر بنگرید:

معجم الأدباء 13/73؛ وفیات الأعیان: 3/309؛ طبقات السبکی: 7/215؛ طبقات الأسنوی: 2/216؛ تتمه المختصر: 2/132؛ طبقات الحفاظ: 474 و منابع دیگر.

شرح حال او را در مجلّد حدیث طیر به طور مفصل آورده ایم.

ص: 136

ص: 137

است: « از عمران بن حصین، که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم لشکری فرستاد و علی بن ابیطالب را فرمانده آن کرد. علی با لشکر حرکت کرد و کنیزی برگرفت، از این کارش ناخشنودی کردند، چهار نفر از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم با یکدیگر هم پیمان شدند و گفتند اگر رسول خدا را دیدیم، از کاری که علی کرد او را خبر می دهیم. مسلمانان وقتی از سفری بازمی گشتند با رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم آغاز کرده بر ایشان سلام می کردند، سپس به خانه هایشان می رفتند. هنگامی که لشکر بازگشت بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم سلام کردند. یکی ا زچهار نفر ایستاد و گفت:

ای رسول خدا، آیا نمی بینی علی بن ابیطالب چنین و چنان کرد؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم از او روی گردانید. سپس دومی ایستاد و همان سخن را گفت، از او روی گردانید. سپس سومی به پاخاست و مانند او سخن گفت، از او روی گردانید. سپس چهارمی ایستاد و کلام آنان را، گفت.

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به سوی آنان آمد. در حالی که خشم در چهره اش دیده می شد، فرمود: از علی چه می خواهید! از علی چه می خواهید! از علی چه می خواهید! علی از من است و من از علی هستم و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است. ترمذی آن را نقل کرد.(1)

منابع شرح حال ابن اثیر

در مورد شرح حال ابن اثیر مؤلف جامع الاصول بنگرید:

الکامل فی التاریخ: 12/120؛ وفیات الاعیان: 4/141؛ المختصر فی اخبار البشر: 3/118؛ العبر فی خبر من غبر: 5/19؛ معجم الأباء: 6/238؛ طبقات السبکی: 5/153؛ بغیه الوعاه: 2/274.

شرح حال او را از این منابع و دیگر کتاب ها در مجلد حدیث طیر آوردیم.

ص: 138

درباره ات به من عطا فرمود: نخستین کسی که روز قیامت زمین از او می شکافد من هستم در حالی که تو با من هستی و پرچم حمد را پیشاپیش من حمل می کنی و از اولین و آخرین پیشی می گیری، و به من عطا فرمود که تو ولیّ مؤمنان بعد از من هستی.

خطیب و رافعی، از علی روایت کرده اند.(1)»

متن روایت رافعی چنین است: « ابراهیم بن محمد بن عبید بن جهینه أبواسحاق شهرزوری از عبیدالله سعید بن کفیر بن عفیر، از ابراهیم بن رشید أبو اسحاق هاشمی خراسانی، از یحیی بن عبدالله بن حسین بن حسن بن علی بن ابیطالب، از پدرش، از پدرش، از جدش، از علی از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم که گفت:

ای علی! از خداوند پنج چیز برای تو درخواست کردم، یکی را از من بازداشت و چهار تا را به من عطا فرمود. از خداوند خواستم که امت مرا گرد تو جمع کند، آن را از من دریغ کرد، امّا درباره ات به من عطا فرمود: نخستین کسی که روز قیامت زمین از او می شکافد منم، در حالی که تو همراه من هستی، پرچم حمد با من است و تو پیشاپیش من آن را حمل می کنی، و با آن از اولین و آخرین سبقت می گیری، و به من عطا فرمود که در دنیا و آخرت تو برادر من هستی، و به من عطا فرمود که در بهشت خانه من مقابل خانه توست، و به من عطا فرمود که تو ولیّ مؤمنان بعد از من باشی.(2)»

شرح حال رافعی

رافعی امام، فقیه، محدث، رجال شناس. برای شرح حالش بنگرید:

تهذیب الاسماء و اللغات:2/264؛ طبقات السبکی: 8/281؛ النجوم الزاهره: 6/266؛ مرآه الجنان: 4/56؛ العبر: 5/94؛ سیر اعلام النبلاء: 22/252.

و این خلاصه ای از کلام ذهبی در سیر اعلام النبلاء است:

«رافعی، شیخ شافعیان، عالم عرب و عجم، امام دین، از علمای عامل بود، از بندگی و زهد و فروتنی او سخن گفته می شود. شناخت مذهب به او پایان یافت.

ابن الصلاح گفت: گمان دارم در سرزمین عجم مانندش را ندیدم، دارای هنرهایی چند، نیکو روش و حالی زیبا بود.

ابوعبدالله محمد بن محمد اسفراینی صفار گوید: او استاد ما، امام دین، به راستی یاری دهنده

ص: 139

سنت، ابوالقاسم، یگانه دوران خودش در فروع و اصول ، مجتهد زمان خویش، و یگانه دوران خود در تفسیر قرآن و مذهب بود. در مسجد قزوین مجلس درس تفسیر و حدیث داشت، کتاب های زیادی نوشت، زاهد و پرهیزگار بود، حدیث بسیار شنید.

امام نواوی گوید: او از نیکوکاران ثروتمند است، کرامت های ظاهری فراوانی داشت.

ابن خلکان گفت: در ذیقعده سال 623 درگذشت.»

شرح حال او در بخش دلالت نیز خواهد آمد.

ص: 140

سخنانی در ستایش کتاب أسدالغابة

کتاب أسدالغابة فی معرفة الصحابة از کتابهای مورد اعتماد و پذیرفته شده است.

ابن قاضی شبهه گوید: «کتابی سرشار در شناخت اصحاب نوشت، و در آن، این کتابها را جمع کرد: کتاب ابن منده، کتاب ابونعیم، کتاب ابن عبدالبر، کتاب ابوموسی. هم چنین بر آن ها افزود و گسترش داد، و آن را أسد الغابة فی معرفة الصحابة نامید.(1)»

ابن الوزیر گوید: «این کتاب، جامع ترین اثر در باب صحابه است(2)»

در کشف الظنون گوید: «آنچه را پیشینیانش ننوشته بودند جبران کرد، و توهم های آنان را توضیح داد. ذهبی در کتابش تجرید اسماء الصحابه چنین گفته، که این کتاب، ختصر اُسد الغابة می باشد.(3)»

ص: 141

ابن جریر در تهذیب الآثار و ابن اسبوع اندلسی در الشفا آن را نقل کردند».

شرح حال إبن سبع کلاعی

ابوربیع کلاعی از بزرگان حافظان ثقه است:

1_ ذهبی گوید: «کلاعی، امامِ عالم، حافظ زبر دست، محدث و بلیغ اندلس، ابو ربیع... در علم حدیث، امام و با بصیرت بود، حافظ بسیار دانا به جرح و تعدیل، و تاریخ های موالید و وفیات که در این امر، نسبت به افراد زمان خود پیشرو بود، به ویژه در حفظ نام رجالی که دورانشان گذشته بود.(1)».

2_ نیز گوید: «ابو ربیع کلاعی، سلیمان بن سالم بلنسی، حافظ بزرگ، نویسنده کتاب ها و بازمانده بزرگان اثر در اندلس...(2)»

3_ و گوید: «امام علامه، حافظ بسیار نیکو، ادیب بلیغ، استاد حدیث و بلاغت در اندلس که از بزرگان ائمه حدیث بود...(3)»

4_ یافعی گوید: «حافظ، ابوالربیع کلاعی، سلیمان بن موسی بلنسی، نویسنده کتابها و بازمانده بزرگان اثر در اندلس. ابّار گفت: به راستی بر همردیفان خویش برتر و پیشرو بود، به جرح و تعدیل و موالید و وفیات دانا بود، در دقت و ضبط مطالب همتایی نداشت...(4)»

5_ سیوطی گوید: «أبوالربیع، امام، حافظ، زبردست، محدث و دارای بلاغت در أندلس، سلیمان بن موسی... در رشته حدیث پیشوا و دارای بصیرت بود، حافظ و عارف...(5)»

6_ محمد بن یوسف شامی گوید: أبوالربیع، ثقه استوار، سلیمان بن سالم کلاعی.(6)»

7_ المقری گوید: « زد و خورد اینجه که ضمن آن حافظ أبوالربیع کلاعی کشته شد، روز پنج شنبه 20 ذیحجه سال 634 بود. .. او همواره پیشرو در صف اول در جنگ با کفار بود و به دشمن روی می آورد... حافظ حدیث، سرشناس در نقد آن، و مسلّط به نقل های آن بود، احکام اسنادهایش را ضبط کرده و رجالش را می دانست...(7)»

ص: 142

ص: 143

برمی شمارد.

از جمله کسانی که بر آن اعتماد کرده اند: حافظ المزی، منذری، عمادالدین ابن کثیر.

شرح حال ضیاء مقدسی

نویسندگان در شرح حال ضیاء مقدسی، او را بسیار ستوده اند:

1_ ذهبی گوید: «ضیاء، امام، دانشمند، حافظ، حجت، محدث شام، شیخ سنت، بی اندازه حدیث شنید، و منابع بسیاری به دست آورد، استنساخ و تألیف و جرح و تعدیل کرد و در این زمینه به او مراجعه می شد.

شاگردش عمربن حاجب گوید: استادمان ابوعبدالله، استاد زمان خود، یگانه در علم، حافظ، ثقه و دیندار و از علمای ربانی بود. او بزرگتر از آنی بود که کسی مانند من بر او دلالت کند، در روایت تحقیق و بررسی بسیار داشت، در عبادت ها کوشا بود و بسیار ذکر می گفت. گوشه گیر و فروتن بود. گروهی از محدثان را دیدم که او را یاد کرده و به حفظ و پارسایی ستوده اند. از زکی برزالی درباره اش پرسیدم، گفت: ثقه، جلیل القدر، حافظ، با دقت، حجت، دانا به رجال، پارسا، متقی است، مانند او در پاکی، عفت، و نیکویی روش ندیدم.

شریف بن نابلسی گفت: مانند استادمان ضیاء ندیدم...(1)»

2_ ذهبی، هم چنین گوید: «استاد ضیاء حافظ، یکی از بزرگان... عمرش را با دینداری، پارسایی، فضیلت کامل، و دقت فراوان سپری کرد. مردم از نوشته هایش و محدثان از کتابهایش بهره بردند.(2)»

3_ همچنین ذهبی گوید: «استاد، امام، حافظ، پیشوا، محقق، نوآور، باقیمانده پیشینیان.... اصول بسیاری به دست آورد، جرح و تعلیل کرد، تصحیح و تعدیل نمود، مقید کرد و کنار گذاشت، همراه با دینداری و امانت، پارسایی و نگهداری، خویشتن داری و فروتنی، صداقت و اخلاص و صحت نقل».(3)

درباره شرح حالش بنگرید:

الوافی بالوفیات: 4/65؛ البدایة و النهایُة: 13/169؛ النجوم الزاهرة: 6/354؛ شذرات الذهب: 5/224

ص: 144

ص: 145

أبوبرزة! فردا در قیامت، علی بن ابیطالب امین من، پرچمدارم، و امین من بر کلیدهای گنجینه های رحمت پروردگارم است. او همان کلمه ای است که تقوا پیشگان را بدان ملزم داشت. هر کس او را دوست بدارد مرا دوست داشته و هر کس او را دشمن دارد مرا دشمن داشته است، پس به این امر او را بشارت ده.

بنابراین اگر این مستند برای شما روشن شد، می فهمید که چرا بسیاری از صفت ها، تنها به علی (علیه السلام) اختصاص یافته، و این جای رقابت و منافسه است.

پیشوایان ثقه نیز در صحاح خود با اسنادهای خود روایت کرده اند، بخاری، مسلم، ترمذی بر بعضی حدیث ها اتفاق دارند و برخی لفظ های دیگری هم به آن افزوده اند و تمامی آن ها صحیح است، که به بعضی اشاره می شود:

1) از سعدبن ابی وقاص روایت است که گفت: پیامبر خدا در جنگ تبوک، علی را بر خانواده خود جانشین فرمود. گفت: ای رسول خدا! مرا در میان زنان و کودکان وا می گذاری؟ فرمود: آیا راضی نمی شوی که نسبت به من در جایگاه هارون نسبت به موسی باشی جز این که پس از من پیامبری نیست؟ ابن مسیب گفت: عامربن سعد این خبر را از پدرش برایم نقل کرد. دوست داشتم از زبان سعد بشنوم. او را ملاقات کردم و گفتم: آیا تو خود، آن را از رسول خدا شنیدی؟ دو انگشت خود را بر دو گوش خود نهاد و گفت: خودم شنیدم، وگرنه ناشنوا شوند.

1) جابربن عبدالله گفت: شنیدم رسول خدا به علی می فرمود: تو نسبت به من در جایگاه هارون نسبت به موسی هستی، جز این که پس از من پیامبری نیست.

3) مسلم و ترمذی با اسنادشان روایت کردند: که معاویه بن ابی سفیان به سعدبن ابی وقاص گفت: چه چیزی تو را از ناسزا گویی به علی بازداشت؟ گفت: سه سخن که پیامبر خدا فرمود، که در پی آنها هرگز او را دشنام نمی دهم، که اگر یکی از آنها را می داشتم بیشتر از شتران سرخ موی دوست می داشتم.

شنیدم که رسول خدا -در یکی از جنگ هایش که او را جانشین خود کرد - به او فرمود: آیا راضی نمی شوی که نسبت به من در جایگاه هارون نسبت به موسی باشی جز این که پس از من پیامبری نیست.

و شنیدم روز جنگ خیبر می فرمود: سوگند که فردا پرچم را به مردی می دهم که خدا و پیامبرش را دوست می دارد و خداوند و پیامبرش او را دوست می دارند. ما همگی برای آن گردن افراختیم. فرمود: علی را برایم بخوانید. علی در حالی که چشم درد داشت آمد، پیامبر به آب دهان شفایش داد، پرچم را به او داد و خداوند به او پیروزی بخشید.

ص: 146

و هنگامی که این آیه نازل شد: «ندع أبنائنا و أبناکم و نساءنا و نساءکم و أنفسنا و أنفسکم»(1)، رسول خدا علی و فاطمه و حسن و حسین را خواند و فرمود: پروردگارا! اینان خانواده من هستند.

4) ترمذی با اسناد خودش از عمران بن حصین نقل کرد که گفت: رسول خدا لشکری فرستاد و علی بن ابیطالب را بر آنان فرمانده کرد... رسول خدا به سویشان آمد در حالی که خشم در چهره اش دیده می شد و فرمود: از علی چه می خواهید! علی از من است و من از علی هستم و او ولی هر مؤمن پس از من می باشد...»(2)

نیک می بینید که چگونه ابن طلحه این حدیث را در کنار حدیث های دیگری در معرض استدلال و احتجاج قرار می دهد و می گوید: «تمامی آن ها صحیح هستند»

منابع شرح حال ابن طلحه

ابن طلحه از فقهای بزرگ و محدثان شافعی به شمار می آید. درباره او بنگرید:

العبر: 5/213؛ طبقات السبکی: 8/63؛ البدایة و النهایة: 13/186؛ النجوم الزاهرة: 7/33؛ الوافی بالوفیات: 3/176.

ص: 147

حافظ أبوعیسی این را - همانگونه که ما نقل کردیم - روایت کرده است.

و عجیبة دختر حافظ به سند بالاتر از این برایم روایت کرد.

احمدبن حنبل در مناقب علی علیه السلام از عبدالرزاق و عفان، از جعفربن سلیمان همین گونه نقل می کند، با این تفاوت که در حدیث عبدالرزاق آمده است: رسول خدا به طرف نفر چهارم آمد، در حالی که رنگ چهره اش تغییر کرده بود، و فرمود: علی را رها کنید، علی را رها کنید، علی را رها کنید، که علی از من است و من از او هستم و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است. بقیه حدیث به همان گونه است که نقل شد.(1)

2) گنجی گوید: «امام اهل حدیث احمدبن حنبل در مسندش، داستان خواب علی بر بستر رسول الله را در حدیثی طولانی روایت کرده است. حافظ محدث شام در کتاب خود (الاربعین الطوال) به پیروی از او آن را آورده است.

حدیث احمد چنین است: قاضی القضاة حجت الاسلام ابوالفضل یحیی فرزند قاضی القضاة ابوالمعالی محمدبن علی قرشی، از حنبل بن عبدالله مکبّر، از أبوالقاسم حجة الله بن حصین، از أبوعلی حسن بن مذهب، از ابوبکر احمدبن جعفر قطیعی از عبدالله بن احمدبن حنبل، از پدرش.

البته حدیث در کتاب الاربعین الطوال چنین است: قاضی علامه مفتی شام ابونصر محمدبن هبة الله فرزند قاضی القضاة شرق و غرب، أبو نصر محمدبن هبة الله بن محمدبن جمیل شیرازی از حافظ أبوالقاسم علی بن حسن از استاد أبوالقاسم حجة الله بن محمدبن عبدالواحد شیبانی از أبوعلی حسن بن علی بن محمد تمیمی از أبوبکر احمدبن جعفر بن حمدان قطیعی از عبدالله بن احمد بن محمدبن حنبل از پدرش.

(احمد بن حنبل) از یحیی بن حماد از أبوعوانه، از أبوبلج از عمروبن میمون که گفت: کنار ابن عباس نشسته بودم که نُه نفر آمدند.... [تا آخر حدیث که قبلاً متن آن نقل شد].

همین گونه آن را از مسند امام احمد روایت کردم. تمامی این حدیث طولانی بدین ترتیب در صحیح نقل نشده است، لیکن نسبت به صحّت بیشتر لفظ هایش اتفاق دارند. این حدیث را امام ابوعبدالرحمن نسائی در کتابش (خصائص علی) از محمدبن مثنی از یحیی بن حماد، به طور کامل - همانگونه که آوردیم- روایت کرده است.»(2)

ص: 148

شرح حال گنجی

ابوعبدالله فخرالدین محمدبن یوسف گنجی، امام، محدث، فقیه، متکلم، أدیب. درباره او بنگرید:

تذکرة الحفاظ: 4/1441؛ الذیل علی الروضتین: 208؛ ذیل مرآة الزمان: 1/360؛ البدایة و النهایة: 13/221؛ النجوم الزاهرة: 6/80؛ الوافی بالوفیات: 5/254؛ کشف الظنون: 1844و1497و263

البته این قوم به علت تمایل او به مذهب اهل البیت علیهم السلام از او انتقام گرفتند. بدین سبب در مسجد دمشق - در حالی که کتابش در مناقب امیر المؤمنین علیه السلام را می خواند - به دست ناصبی ها به صورتی دلخراش او را کشتند. این مطلب در تمامی شرح حال های او آمده است و ما به گفته صفدی بسنده می کنیم:

«فخر گنجی - محمدبن یوسف بن محمدبن فخر گنجی، ساکن دمشق به حدیث روی آورد، آن را شنید و سفر کرد و به دست آورد. او امامی محدث بود، لیکن به تشیع گرایش داشت که درباره آن کتاب هایی گرد آورد، با مغولان همکاری و مشارکت کرد و از او پشتیبانی نمود. در مسجد به سال 685 پهلویش شکافتند. شعرش بر تشیع او دلالت دارد: (که این ترجمه یک شعر اوست):

علی چشم درد داشت و خواهان دوایی بود. هنگامی که شفا دهنده ای نیافت.

رسول خدا با آب دهانی او را شفا داد. با والایی و سربلندی برکت داده شد.

و فرمود که فردا پرچم را به اسب سواری می دهم زره پوش شجاع و در جنگ ها حمایت کننده

خداوند را دوست دارد و خداوند او را دوست می دارد. خداوند به او دژها را می گشاید همانگونه که هستند.

آن را تنها به علی اختصاص می داد نه دیگر انسان ها و او را جانشین و برادر نام گذاری کرد».

ص: 149

می کردند و سپس به سوی خانه هایشان می رفتند. لشکر که بازگشت، بر رسول خدا سلام گفت. یکی از چهار نفر به پاخاست و گفت: ای رسول خدا، نمی بینی علی چنان و چنان کرد؟ پیامبر از او روی گردانید. دومی بلند شد و همان سخن را گفت که پیامبر، از او روی گردانید. سومی بلند شد و همان گفته را گفت، و حضرتش از او روی گردانید.

سپس چهارمی بلند شد و همان گفته را گفت. رسول خدا - در حالی که خشم در چهره اش دیده می شد _ به سوی او آمد و سه بار فرمود: از علی چه می خواهید؟ علی از من است و من از او هستم، و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است.

ترمذی و ابوحاتم آن را آورده اند. ترمذی گفت: حَسَن غریب است. احمد آن را نقل کرده و ضمن آن گوید: پس رسول خدا - در حالی که چهره اش تغییر کرده بود - به سوی چهارمی آمد و فرمود: علی را رها کنید، علی از من است و من از او هستم و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است.»(1)

2) «بریده: رسول خدا لشکری فرستاد و مردی را فرمانده آن کرد و من در آن لشکر بودم. غنیمت ها و اسیرانی به دست آوردیم. فرمانده به رسول خدا نوشت کسی را برای گرفتن خمس این ها بفرستید. علی را فرستاد. در میان اسیران کنیزی بود که بهترین اسیر بود. علی یک پنجم آن را خارج کرد و تقسیم نمود. آنگاه بیرون آمد در حالی که آب از سرش می چکید. گفتیم: ای ابوالحسن! این چیست؟ گفت: آیا کنیزی که در میان اسیران بود ندیدید؟ من تقسیم کردم و یک پنجم را کنار گذاشتم. او در یک پنجم قرار گرفت، آنگاه در خاندان پیامبر آمد و سپس در خاندان علی وارد شد.

فرمانده جریان را برای پیامبر نوشت.

گفتم: برایم بفرست که آن را تصدیق کنم. نامه را می خواندم و می گفتم: راست گفته است. دست مرا و نامه را گرفت و فرمود: آیا علی را دشمن می داری؟ گفتم: آری.

فرمود: او را دشمن مدار. و اگر او را دوست داشتی، دوستی ات را بیشترکن، سوگند به کسی که جانم در دست اوست، سهم خاندان علی در خمس برتر از یک کنیز است.

بعد از این سخن چنان شد که پس از پیامبر، هیچ کس را مانند علی دوست نمی داشتم. و در روایتی است: هنگامی که خدمت پیامبر رسیدم، نامه را به ایشان دادم و برایشان خوانده شد، خشم را در چهره شان دیدم. گفتم: ای رسول خدا این جایگاه آن پناهنده است. مرا با مردی فرستادی و فرمانم دادی که او را اطاعت کنم. آنچه فرمانم دادی انجام دادم. رسول خدا فرمود: به علی ناسزا مگو، که او از من است و من از او هستم.و او ولیّ شما بعد از من است. احمد این دو حدیث را نقل

ص: 150

کرد.»(1)

3) در کتاب «ذخائر العقبی» گوید:

در باب اینکه علی از پیامبر است و ولی هر مؤمن بعد از اوست...

از عمران بن حصین... از عمروبن میمون که گفت: در حالی که نزد ابن عباس نشسته بودم، در این هنگام پیش او آمدند...»(2) تا پایان تمام حدیث، آن گونه که از پیش در روایت احمد و حاکم و غیر آنان آورده شد [تا آخر حدیث که پیشتر آوردیم و تکرار نمی کنیم].

شرح حال محب طبری

محب طبری فقیه، محدث، بزرگ، شیخ حرم در دوران خویش بود. درباره اش بنگرید:

تذکرة الحفاظ: 4/2554؛ النجوم الزاهرة: 8/74؛ مرآة الجنان: 4/224؛ طبقات السبکی: 5/8؛ شذرات الذهب: 5/425؛ البدایه و النهایه: 13/340؛ طبقات الحفاظ: 514 که آورده است:

«محب طبری، امام محدث، فقیه حرم، ابوالعباس احمدبن عبدالله بن محمدبن ابی بکر مکی شافعی... امام، پارسا، صالح، عظیم الشان بود. در جمادی الثانی سال 694 درگذشت.»

ص: 151

منابع شرح حال حموینی

در مورد شرح حال حموینی بنگرید:

تذکرة الحفاظ: 4/1505؛ المعجم المختص؛ طبقات الاسنوی: 1/217 که گوید:

«صدر حموی، صدرالدین، ابراهیم بن سعدالدین محمد بن مؤید، معروف به «حموی» منسوب به شهر حماة چون جدّش از فرزندان پادشاهان آنجا بود.

او در دانش های حدیث و فقه امام بود و برای کسب دانش بسیار مسافرت می کرد، مراجعه های طولانی داشت، او و پدرش به ولایت شهرت داشتند. در یکی از روستاهای نیشابور زیست و در حدود سال هفتصد، همان جا درگذشت.»

ص: 152

چهارمی. رسول خدا خشمناک به سوی آنان آمد و فرمود:

از علی چه می خواهید! علی از من است و من از او هستم، و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است.

احمد در مسند و ترمذی آورده اند که ترمذی آن را نیکو دانست و نسائی آن را نقل کرد.»(1)

شگفتا! این است ذهبی که به غرض ورزی و تجاوز به فضایل اهل بیتِ برگزیده شهرت یافته است. جعفر این حدیث را، روایت شده و به طور حتم و جزم، قطعی می داند. ابن عدی که در ردّ حدیث و عیب جویی زیاده روی دارد، اعتراف می کند که نسائی این حدیث را بدون شک و تردید در زمره احادیث صحیح وارد کرده است، توان هیچ سخنی در تعقیب آن تصحیح نمی یابد، چه رسد به توهین و تضعیف اندیشه نادرست. با این همه دهلوی به روش ابن عدی می تازد و به طور گسترده بر خلاف ذهبی عمل می کند، بدون توجه به مؤاخذه ارباب نقد و کمال به رؤسای منتقدان!!

شرح حال ذهبی

ذهبی از دانشمندان مورد اعتماد اهل سنت در حدیث تاریخ و رجال آنان است. و کتاب هایش در این زمینه ها مرجع و مورد اعتماد ایشان است. در شرح حال او بنگرید:

البدر الطالع: 2/110؛ شذرات الذهب: 6/153؛ طبقات السبکی: 5/216؛ طبقات القراء: 2/71.الوافی بالوفیات: 2/163؛ النجوم الزاهرة: 10/182؛ الدرر الکامنة: 4/236؛ طبقات الحفاظ: 521 که خلاصه گفته اش چنین است:

«ذهبی، امام، حافظ، محدّث دوران و آخرین حافظ مورخ اسلام، یگانه دهر، عهده دار مشکلات این رشته. سال 673 متولد شد، در 18 سالگی جویای حدیث شد، آن را بسیار شنید، مسافرت کرد، به این امر توجه کرد، زحمت فراوان کشید و به آن خدمت نمود، تا در آن پابرجا شد و قرآن را به هفت تلاوت خواند. مردم در برابرش فروتنی کردند. از شیخ الاسلام أبوالفضل ابن حجر نقل شده است که گفت: آب زمزم نوشیدم تا در حفظ به درجه ذهبی برسم.

به نظر من، محدثان در زمینه رجال و دیگر رشته های حدیث پیرو چهار نفرند. المزّی، ذهبی، عراقی و ابن حجر.

سال 748 درگذشت.»

ص: 153

ص: 154

شیراز رفت و درس داد و حدیث را منتشر کرد، در آنجا عهده دار قضاوت شد و همانجا درگذشت. از آثارش: بغیة المرتاح الی طلب الارباح، مولد النبی، نظم دررالسمطین فی فضائل المصطفی و المرتضی و البتول و السبطین، و معارج الوصول الی معرفه آل الرسول». تاریخ درگذشت او را سال 747 نوشته است.»(1)

کتاب های یاد شده از منابع مورد اعتماد حدیث در نظر متأخّران است.

ص: 155

11) اولین از چهار تن: به درستی که بهشت مشتاق چهار نفر است، خوشا به حال کسی او را پیروی کند.

12) نیرومند در جنگ ها تا آنجا که یارانش می گفتند: او ما را حفظ می کند و نگاه می دارد.

13) بینا در ادراک ها تا آنجا که گفت: اگر پرده برداشته شود یقین من فزونی نمی یابد.

14) به عنایتی ویژگی یافته: اوست پرچمدار من در روز قیامت.

15) تعیین شده برای هدایت: در هیچ لشکری او را روانه نکردم جز این که فرشته ای را پیشاپیش او دیدم.

16) اختصاص یافته به بخشش: منم تقسیم کننده بهشت و جهنم.

17) سراپایش با حق آمیخته: خداوندا! حق را به هر سو که او چرخید بچرخان.

18) مژده دهنده به مژده ای: اگر همگی مردمان زمین او را دوست می داشتند، خداوند جهنم را نمی آفرید.

19) به فضیلتی بزرگ داشته شده: هر کس مولای او بودم پس علی مولای اوست.

20) شاخه ای از درخت تنومند «الصابرین فی الباساء و الضراء و حین الباس».

21) یگانه به یک امتیاز: ای فاطمه هیچ یک از مردم با همسرت مقایسه نمی شود.

22) تکریم شده به قرب پیامبر: علی نسبت به من در جایگاه سر است.

23) خدایش به عنوان ولیّ برگزید: مشمول آیه «لسان صدق علیا» بود.

پس رضوان خداوند متعال، بر او و تمامی خاندان پاکش.»(1)

شرح حال کازرونی:

عسقلانی سعید کازرونی را ضمن بزرگان قرن هشتم شمرده و سخن ابن جرزی را چنین نقل کرده است: «سعیدالدین محدث فاضل بود، بسیار شنید، و مزّی و بنت الکمال و گروهی به او اجازه دادند. مسلسل را نقل کرد و «المولد النبوی» را به نکویی تالیف کرد. در اواخر جمادی الاخرة سال 758 درگذشت.»(2)

برای شرح حال او بنگرید:

«کفایة المتطلع» از تاج الدین دهّان، ضمن طریق به شرح المشارق نوشته کازرونی؛ شد الازار: 61_64؛ معجم المؤلفین: 12/20.

ص: 156

ص: 157

از او هستم و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است.

آن را در جامع الاصول روایت کرده و گوید: ترمذی آن را آورده و طبری از گفته او آن را روایت کرده و گوید: آن را احمد و ترمذی آورده اند که ترمذی گوید: حدیثی نیکو است و ابوحاتم نیز نقل کرده است.»

3) «بریده علی را دشمن می دانست. پیامبر به او فرمود: علی را دشمن می داری؟ گفت: آری! فرمود: او را دشمن مدار. و اگر دوستش می داشتی، بیشتر دوست بدار. بریده گفت: بعد از رسول خدا کسی را چون علی به دوستی و در روایتی است که پیامبر به او فرمود: علی را دشنام مده، که او از من است و من از او هستم و او ولیّ شما بعد از من است.

طبری آن را روایت کرده و گوید: احمد آن را آورده است.

4) از عبایه از علی که گفت: پیامبر فرمود: علی دَیْن مرا می پردازد، و قرارهای مرا به انجام می رساند و نیکوترین کسی است از خانواده ام که پس از خودم به جانشینی می گمارم. آن را زرندی روایت کرد.»

5) از عمروبن میمون که گفت: نزد ابن عباس نشسته بودم که یک گروه هفت نفره نزد او آمدند و گفتند: ای ابن عباس، یا با ما می آیی یا ما با شما خلوت کنیم و تنها باشیم. ابن عباس گفت: با شما می آیم، و آن روز چشمان سالم داشت، قبل از آن که نابینا شود. آنان گرد هم آمدند و با هم گفت وگو می کردند که نمی دانم چه گفتند. بعد از آن بازگشت، در حالی که لباسش را می تکاند و می گفت: أف، تف، آن ها به مردی ناسزا گفتند که در ده صفت یگانه شده است. [تا آخر حدیث که قبلاً آوردیم. حدیث را صالحانی با اسنادش به حافظ امام ابویعلی موصلی با اسنادش روایت کرده و گوید: این حدیث حَسَن متین است. طبری آن را روایت کرد و گفت: احمد در مسند و ابوالقاسم هم در دو کتابش: الموافقات، الاربعین الطوال نسائی به طور کامل آن را آورده اند. هم بخشی از آن را نقل کرده است.»(1)

شرح حال شهاب أحمد

شهاب الدین احمدبن جلال الدین عبدالله حسینی ایجی شافعی، از بزرگان قرن نهم، حافظ سخاوی در کتابش (الضوء اللامع) از او یاد کرده است.(2)

کاشانه او، کاشانه فقه حدیث و تصوف بود. اصل و ریشه اش از مکران بود و پدرش به سال

ص: 158

840 درگذشت.

کتابش (توضیح الدلائل) در فضایل امیرالمومنین علیه السلام، بخشی از کتاب بزرگ اوست در فضائل خلفاء که تا به حال دستنویس مانده و چاپ نشده است.

ص: 159

من مولای او هستم علی مولای اوست.»(1)

پوشیده نیست که حکم شرح های بخاری در نظر دهلوی - آن گونه که در کتابش (بستان المحدثین) آمده - حکم متن صحیح بخاری است که قریب به اتفاق بزرگانشان آن را بعد از قرآن، صحیح ترین کتاب می دانند. بنابراین طبق آنچه ابن حجر عسقلانی در فتح الباری (مشهورترین شرح بخاری) آورده، حدیثی است مقطوع الصدور از رسول خدا.

شرح حال ابن حجر عسقلانی

ابن حجر عسقلانی، «حافظ علی الاطلاق» و در تمام رشته ها «شیخ الاسلام» است. درباره او بنگرید: الضوء اللامع: 2/36؛ ذیل تذکرة الحفاظ، از سیوطی: 380؛ حسن المحاضرة: 1/363؛ شذرات الذهب: 7/270؛ طبقات الحفاظ: 552 که فشرده کلامش چنین است:

«شیخ الاسلام و امام حافظان در دوران خودش، حافظ سرزمین مصر بلکه به طور مطلق حافظ دنیا، قاضی القضاة....»

در بعضی جلدهای این کتاب نیز شرح حال او را به تفصیل آورده ایم.

ص: 160

عنه که حسین بن معین الدین یزدی متوفای سال 870 آن را شرح کرده است.»

شرح حال او در کتاب معجم المولفین: 4/63 نیز آمده است.

ص: 161

غنیمت ها کنیزی برگرفت (در حالی که غسل کرده بود) گمان برد که او را به غنیمت گرفته و با او همبستر شده است.

اسماعیلی به طرقی از روح بن عبادة آورده که: علی را به سوی خالد فرستاد تا خمس را تقسیم کند. و در روایتی از اوست: تا غنیمت ها را تقسیم کند، علی از آن ها برای خود زن اسیر یعنی کنیزی را برگزید، سپس صبح کرد در حالی که آب از سرش می چکید.

(به خالد گفتم: آیا به این توجه نمی کنی؟)یعنی به علی!

(هنگامی که خدمت پیامبر صلی الله علیه و سلم آمدیم آن را بازگو کردم) چیزی را که از علی _ رضی الله عنه _ دیدم (برای ایشان) علیه الصلوة و السلام گفتم: (فرمود:ای بریده آیا علی را دشمن می داری؟ گفتم آری فرمود: او را دشمن مدار)

احمد به نقل عبدالجلیل از عبدالله بن بریده از پدرش، افزوده است: اگر او را دوست می داشتی، دوستیت را به او افزون کن.

و همچنین از اوست از طریق اجلح کندی از عبدالله بن بریده که پیامبر فرمود: علی را دشنام مده، که او از من است و من از او هستم و او ولیّ شما بعد از من است.

(به درستی که از خمس بیش از این برای اوست.)

حافظ أبوذر گوید: او علی را دشمن داشت، چون دید از غنیمت ها کنیزی برگرفته، پس گمان برد که او را به غنیمت گرفته است.

هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و سلم او را آگاه کرد که کمتر از حقش گرفته است، او را به دوستی برگرفت. عبدالجلیل می افزاید که بریده گفت: در میان مردم کسی دوست داشتنی تر از علی نزد من نبود.

و شاید که کنیز باکره و نابالغ بوده است و اجتهاد بریده رضی الله عنه به عدم استبراء رسیده باشد.

و در آن است جواز برگزیدن بر دختر پیامبر صلی الله علیه و سلم، بر خلاف ازدواج با دیگری.»(1)

مؤلف گوید: حدیث ولایت را قسطلانی در شرح بخاری آورده است. شرحهای بخاری در نظر دهلوی - همان گونه که در کتابش (بستان المحدثین) آمده است - در جهت ثبوت و قطعیت صدور در حد خود بخاری است.

ص: 162

شرح حال قسطلانی

قسطلانی در میان حافظان بزرگ، پیشتاز است.

1_ شعرانی گوید: «از جمله آنان استادمان امام محدث، استاد شهاب الدین قسطلانی شرح کننده بخاری عالم صالح محدث، مقرب و از اهل انصاف بود. هر کس از روی غفلت یا اشتباه او را به خطا نسبت می داد بر محبت و بزرگداشت خود نسبت به او می افزود... از پارساترین مردم در دنیا بود... در ماه ربیع الاول سال حدود 920 درگذشت، و در مدرسه عینیه نزدیک مسجد الازهر دفن شد.»(1)

2_ عیدروس یمنی گوید: علامه حافظ... سخاوی در کتابش الضوء اللامع او را یاد کرده است... و پس از آن مقامش بالا رفت، در قلم و سخنش نیکبختی ارزانی شد، کتاب های پذیرفته شده ای نوشت که در زمان حیاتش به هر گوشه بردند. از مهمترین آن ها شرحش بر صحیح بخاری است در ده جلد کتاب بزرگ که شاید بهترین، جامعترین و خلاصه ترین شرح باشد. کتاب دیگرش: «المواهب اللدنیة بالمنح المحمدیه» کتابی ارزشمند، بسیار موثر سودمند است در زمینه خودش بی نظیر می باشد و نقل می شود که حافظ سیوطی از او چشم می پوشید. و گمان می برد که از کتاب هایش بهره می گیرد. ولی نقل از آن را بازگو نمی کند.. استاد جارالله بن مخلد حکایت کرد که: استاد قصد داشت آنچه در خاطر جلال سیوطی است، از بین ببرد. لذا از قاهره روضه پیاده رفت، در حالی که جلال سیوطی برای گوشه گیری از مردم در روضه بود. نویسنده شرح حال به در خانه سیوطی رسید و در زد. به او گفت: کیستی؟ گفت من قسطلانی هستم، با پا و سر برهنه پیش تو آمدم تا نظرت نسبت به من نیکو شود. به او گفت: نظرم نسبت به تو نیکو شد و در را بر او باز نکرد و با او روبرو نشد.

به هر حال، او امام، حافظ دقیق جلیل القدر بود. بیان و قلم نیکو داشت. اشاره های لطیف و عبارتهای رسا، گردآوری و تالیف نیکو، ترتیب و تنظیم ظریف داشت. او زینت و برگزیده مردم زمان خویش بود. غرض ورزی معاصرانش نسبت به او، باعث نکوهش و عیبجویی از او نمی شد و همواره بزرگان در هر دوران اینگونه هستند.»(2)

3_ دهلوی در کتابش (بستان المحدثین) نوشته های مربوط به شرح حال او را آورده، از جمله جریانی که میان قسطلانی و سیوطی بود، آنگاه گوید: کاری که قسطلانی کرده یک نوع خیانت و حق پوشی است. البته دهلوی خودش در همان کتابش (بستان المحدثین) مطالبی از کتاب های مختلف

ص: 163

به واسطه کتاب مقالید الأسانید نقل می کند، بدون این که این واسطه را نام ببرد که البته بر هیچ پژوهشگری پوشیده نمی ماند!!

شرح حال او در این کتاب ها نیز آمده است:

الضوء اللامع: 2/103؛ الکواکب السائره: 1/126؛ شذرات الذهب: 8/121؛ البدر الطالع: 1/102.

ص: 164

ص: 165

شیخ محمد شامی، ساکن زمین برقوقیه، رضی الله عنه. دانشمندی صالح، کاردان در دانش ها بود. سیره مشهور خود را با گردآوری از هزار کتاب تالیف کرد که مردم به نسخه برداری از آن روی آوردند، و او در تألیف آن روش بی سابقه ای پیمود. از والیان و همدستانشان چیزی نمی پذیرفت و از غذاهاشان نمی خورد...»(1)

2_ خفاجی گوید: «از جمله کسانی که ادبیات و شعر را از آنها فراگرفتم، استادمان علامه احمد علقمی و علامه محمد صالحی شامی است.»(2)

3_ ابن حجر مکی او را چنین توصیف می کند: «امام، علامه، صالح، بسیار فهمیده، مورد اعتماد، آگاه، حافظ متتبّع محمد شامی دمشقی، مصری»(3)

سیره شامی

کتابش (سبل الهدی و الرشاد) معروف به السیرة الشامیه از مهمترین کتاب های اهل سنت در سیره است. خواندیم که آن را از هزار کتاب گرد آورد. نویسنده کشف الظنون گوید: «بهترین و گسترده ترین کتاب متاخران در سیره نبوی است. و در آن فایده های بسیار شگفت انگیزی آورده است.»(4)

احمدبن زینی دحلان، آن را از منابع کتاب خود (السیرة النبویة) به شمار آورده است و گوید: «این کتاب ها، صحیح ترین کتاب های تألیف شده در این زمینه است.»(5)

ص: 166

شرح حال ابن حجر مکی

ابن حجر مکی از بزرگان با اعتبار مثبت و استوار نزد اهل سنت است.

1_ شعرانی گوید: «از جمله آنان استاد امام، علامه، پژوهشگر، صالح، پارسا، زاهد، فروتن، پرهیزکار، استاد شهاب الدین ابن حجر ساکن حرم مکه است. دانش را از مشایخ اسلام در مصر آموخت و به او اجازه فتوا و تدریس دادند. در مسجد الازهر و حجاز فتوا داد و مردمانی از آن بهره مند شدند... و اینک مفتی حجاز است، که همگی براساس گفته او حکم صادر می کنند.»(1)

2_ خفاجی گوید: «علامه شهاب الدین احمدبن حجر هیثمی، ساکن مکه که خداوند آن را شرافت دهد، علامه دهر به ویژه در دیار حجاز. اگر جامه های فضیلت گسترده شود، او نقش نقش جامه است. چه بسیارند افراد با فضیلتی که پیرامون کعبه اش حج گزاردند، و بزرگان تقاضا متوجه قبله او شده اند. اگر از فقه و حدیث سخن گوید، گوش ها در گذشته و حال مانند خبرهای او را نشنیده است...»(2)

3_ عیدروس یمنی گوید: «شیخ امام، شیخ الاسلام، حلقه پایانی اهل فتوا و تدریس، انتشار دهنده دانش های امام محمدبن ادریس، شهاب الدین... در دانش فقه دریایی بود و پژوهش او را گستاخی تیره نمی کرد و او امام حرمین بود، همان گونه که عرفا بر این امر اجماع نمودند و اشاره انگشت مردم به سوی او بود. امامی که پیشوایان به او اقتدا کردند، و در سرزمین حجاز امّتی شد... در دانشهای بسیاری سرآمد شد، مانند تفسیر، حدیث، علم کلام، اصول فقه، فروع فقه، واجبات، حساب، صرف و نحو، معانی، بیان، منطق، تصوف...»(3)

4_ شرقاوی گوید: «علامه پژوهشگر، پارسا، فروتن، زاهد و نرم خو، شهاب الدین ابن حجر، ساکن مکه شریف. او دانش را از گروهی مشایخ اسلام در مصر فرا گرفت که به او اجازه فتوا و تدریس دادند. درس داد و در مسجد الازهر و حجاز فتوا داد و مردم بسیاری از او بهره بردند و کتاب های سودمندی در فقه و اصول نوشت.»(4)

بدین ترتیب با اِسنادهای خود، کتاب های ابن حجر مکی را روایت کرده اند و بر آن ها اعتماد کرده و در نوشته هایشان از آن ها نقل نموده اند. در بحث های خویش به اندیشه های او استناد کرده اند که نیازی به نقل چیزی از آن ها نیست، آن هم پس از این که مطلب، ثابت و روشن شده است.

ص: 167

ص: 168

ص: 169

ص: 170

رسول خدا هم پیمان شدند و گفتند: هنگامی که رسول خدا را ملاقات کردیم، ایشان را از آنچه علی انجام داد، آگاه می کنیم. رسم مسلمانان چنین بود، که وقتی باز می گشتند، با رسول خدا آغاز می کردند و بر ایشان سلام می کردند، سپس به سوی خانه هایشان می رفتند.

هنگامی که لشکر بازگشت، به رسول خدا صلی الله علیه و سلم سلام کردند. یکی از چهار نفر ایستاد و گفت: ای رسول خدا! آیا نمی بینید که علی چنین و چنان کرد؟ پیامبر از او روی برگرداند. سپس دومی ایستاد و همان سخن را گفت ،از او روی برگرداند. سومی نیز به پا خاست و سخنان آن دو را بازگو کرد، از او روی گرداند. سپس چهارمی بلند شد و سخنی مانند آنچه گفتند تکرار کرد.

رسول خدا به سویش آمد، در حالی که خشم در چهره شان دیده می شد و سه مرتبه فرمود: از علی چه می خواهید؟ علی از من است، و من از او هستم و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است.

ترمذی در سنن، ابن حبان در صحیحش و امام احمد در مسندش آن را نقل کرده اند. احمد گوید: رسول خدا به سوی چهارمی آمد، در حالی که چهره اش متغیر شده بود. و فرمود: علی را رها کنید. علی از من است و من از او هستم، و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است.»

2) از بریده بن حصیب روایت کرده و گوید:

«از بریده در روایت دیگری است که: خالدبن ولید گفت: ای بریده این خبر را غنیمت بدار و پیامبر را از آنچه علی انجام داده است آگاه کن.

آمدم و وارد مسجد شدم، در حالی که رسول خدا در خانه ای بود. تعدادی از یارانشان که بر در ایستاده بودند، گفتند: ای بریده چه خبر؟ گفتم: خیر، خداوند مسلمانان را به پیروزی رساند. گفتند: برای چه بازگشتی؟ گفتم: کنیزی که علی از خمس آن را برگرفت، آمدم تا پیامبر را با خبر کنم.

گفتند: به پیامبر خبر بده، علی از چشم ایشان می افتد. پیامبر این گفتگو را می شنید. خشمگین بیرون آمد و فرمود: این مردم چه فکر می کنند که از علی عیب جویی می کنند؟ هر کس علی را دشمن بدارد مرا دشمن داشته است، و هر کس از علی جدا شود، از من جدا شده است. علی از من است و من از او هستم، از سرشت من آفریده شد، و من از سرشت ابراهیم آفریده شده ام، و من از ابراهیم برترم. خاندانی که به هم پیوسته اند و خدا شنوا و داناست.

ای بریده،، مگر نمی دانی که حقّ علی بیش از کنیزی است که گرفته است، و او ولیّ شما بعد از من است.

ابن جریر در تهذیب الاثار و ابن أسبوع اندلسی در الشفاء آن را نقل کرده اند.»

3) «نیز بریده گفت: رسول خدا به من فرمود:ای بریده! علی ولیّ شما بعد از من است، پس علی را دوست بدار، او آنچه فرمان داده می شود، انجام می دهد.

ص: 171

دیلمی آن را در مسند الفردوس نقل کرد.»

4) «و از عمران بن حصین است که گفت: شنیدم رسول خدا می فرمود: علی از من است و من از او هستم و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است.

أبو داود طیالسی در مسندش، و حسن بن سفیان در فوائدش، و أبونعیم در فضائل الصحابه آن را نقل کرده اند.»

5) «بریده گفت: رسول خدا فرمود: علی را رها کنید _ سه بار _ علی از من است و من از او هستم، و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است. امام احمد در مسندش آن را نقل کرده است»

6) «از ابن عباس است که رسول خدا به بریده فرمود: علی ولیّ شما بعد از من است، پس علی را دوست بدار و او آنچه را فرمان داده می شود انجام می دهد. حاکم در المستدرک و ضیاء در المختارة آن را نقل کرده اند.»

7) «و از ابوذر غفاری است که گفت: رسول خدا فرمود: علی از من است و من از علی هستم، ولیّ هر مؤمن بعد از من است، دوست داشتنش ایمان و دشمن داشتنش نفاق، و نگریستن به او رأفت است.

دیلمی آن را در مسند الفردوس نقل کرده است.»(1)

وصّابی و کتابش

ابراهیم بن عبدالله وصّابی از علمای مورد اعتماد اهل سنت است. عجیلی در کتاب ذخیرة المآل، او را از علمای بزرگ شمرده و مولوی حسن زمان در کتاب القول المستحسن، هنگام نقل از کتابش او را استاد محدث توصیف کرده است. عجیلی و شیخ محمد محبوب عالم در تفسیرش و همچنین دهلوی و شاگردش رشید از او نقل کرده اند که در جلد حدیث تشبیه از آن آگاه خواهید شد.

در کتاب معجم المؤلفین 1/56 شرح حال او را آورده و کتاب مذکورش را نام برده است.

ص: 172

امام احمد در مسند، از بریده و در کتاب فضائل علی آورده و بیشتر محدثان آن را روایت کرده اند که پیامبر خالدبن ولید را با لشکری و علی را با لشکر دیگری و هر دو را به یمن فرستاد و فرمود: اگر با یکدیگر جمع شدید، علی فرمانده است. و اگر از هم جدا شدید، هر یک فرمانده بر سربازان خودش است. به یکدیگر پیوستند و حکم کردند و زنانی اسیر گرفتند و اموالی گرفتند و مردمی را کشتند. علی کنیزی برگرفت و به خودش اختصاص داد. خالد به چهار نفر از مسلمانان - که بریده اسلمی یکی از آنان بود. - گفت: با شتاب نزد رسول خدا بروید و برایش چنین بگویید، و برایش چنین بگویید _ کارهایی علیه علی شمرد _ آنان با شتاب به سوی پیامبر رفتند.

یکی از کنار ایشان آمد و گفت: علی چنان کرد. از او روی برگردانید. دیگری از سوی دیگر آمد و گفت: علی چنان کرد، از او روی برگردانید. بریده أسلمی آمد و گفت: ای رسول خدا، علی چنان کرد و کنیزی برای خود برگرفت. رسول خدا خشمگین شد، به طوری که چهره اش سرخ شد و فرمود: علی را رها کنید _ آن را تکرار می کرد _ علی از من است و من از علی هستم، و سهم او از خمس، بیش از آن است که برگرفته است، و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است.»(1)

شرح حال حافی

این کتاب را نویسنده ایضاح المکنون به نام او یاد کرده ولی تاریخ وفاتش را ثبت نکرده است.

ولی او را به شیعه بودن توصیف کرده است. و شاید به علت دیدن فضائل مولایمان امیرالمؤمنین علیه السلام در آن کتاب باشد، وگرنه او از شیعه امامیه اثنی عشری نیست، چون شیعیان فضیلتی برای کسانی که حافی در این کتاب آورده، نمی بینند.

ص: 173

به رسول خدا سلام کردند. یکی از چهار نفر ایستاد و گفت:

ای رسول خدا! آیا نمی بینی که علی چنین و چنان کرده است؟

رسول خدا پیش آمد، در حالی که خشم در چهره اش دیده می شد و فرمود: از علی چه می خواهید؟ علی از من است و من از او هستم و علی ولیّ هر مؤمن بعد از من است.»

2) حدیث غدیر را به روایت حضرت امام صادق علیه السلام نقل کرده که شامل شعر حسان است، و گوید: «ابوسعید خدری آن را روایت کرد و در روایت او استشهاد به آن شعر آمده است. در آن تاریخ و بیان، افزونی دارد که از دیگری روایت نشده است. گوید: هنگامی که پیامبر در غدیر خم فرود آمد، روز پنجشنبه هیجدهم ذیحجه مردم را به سوی علی خواند و هر دو بازوی او را گرفت و بالا برد، به طوری که مردم سفیدی زیر بغل رسول خدا را دیدند. و فرمود:

الله اکبر، سپاس از آن خداوند است بر تکمیل دین و اتمام نعمت و رضایت پروردگار به رسالتم و به ولایت برای علی بعد از من. هر کسی من مولایش هستم، پس علی مولای اوست.»(1)

شرح حال جمال الدین شیرازی

جمال الدین، استاد اجازه دهلوی است که این حدیث را در کتاب الاربعین روایت می کند، کتابی که در مقدمه اش صریحاً می گوید آن را از کتاب های معتبر گرد آورده است. منقبت ها و نوشته های او را در جلد حدیث غدیر و جلد حدیث تشبیه آورده ایم.

ص: 174

گفت:

ای رسول خدا، آیا نمی بینید علی چنین و چنان کرد؟ پیامبر از او روی گردانید. سپس دومی بلند شد و همان گفته را گفت، از او روی گردانید. سپس سومی ایستاد و همان گفته را گفت، از او نیز روی گردانید.

سپس چهارمی بلند شد و همانند آنان سخن گفت.

رسول خدا صلی الله علیه و سلم به سوی او رفت، در حالی که خشم در چهره اش دیده می شد و سه بار فرمود: از علی چه می خواهید؟ علی از من و من از او هستم، و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است.

آن را ترمذی نقل کرده و گوید: نیکوی ناشناخته است.

احمد ضمن نقل آن، گوید: رسول الله به سوی چهارمی رفت در حالی که چهره اش دگرگون شده بود و فرمود: علی را رها کنید، علی از من است و من از او هستم و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است.

نقل دیگری هم از بریده دارد و اصل حدیث در صحیح بخاری است.»(1)

دفاع قاری از عمر بن سعد

باید دانست که قاری، از متعصب بسیار مغرض نسبت به اهل بیت طاهرین است، تا آنجا که از عمربن سعد ملعون دفاع می کند و می گوید: «ابن معین درباره عمربن سعد گوید: چگونه کسی که حسین را کشت می تواند ثقه باشد؟ میرک در پاسخ گوید: خداوند رحمت کند کسی را که انصاف دهد، و شگفتی از کسانی است که حدیث او را در کتاب هایشان نقل می کنند در حالی که از وضع او اطلاع کامل دارند.

قاری در تعلیق بر این کلام گوید: شاید گفته شود:، او مباشرت به قتل حسین نکرد، و شاید حضور او در لشکر با رأی و اجتهاد بوده است و چه بسا که حالش نیکو شده و پایانش پسندیده گردیده است. و چه کسی از بروز معصیتی و لغزشی از خودش در امان مانده است؟ اگر این در باز شود، کار بر خردمندان هم مشکل می شود.»(2)

حامد حسین می افزاید: البته، آشفتگی در سخن قاری بر خواننده پوشیده نمی ماند. او در حالی که حضور ابن سعد در لشکر را با رأی و اجتهاد جایز می دارد، می گوید: «چه بسا که حالش نیکو و

ص: 175

پایانش دلپسند گردد....»

شرح حال قاری

با وجود چنین تعصب زشتی که ملاحظه کردید، و با وجود مطالبی که درباره پدر و مادر پیامبر نوشته که خواهید دید، ولی اهل سنت در شرح حال او، بالاترین توصیفهای مدح و ستایش را بکار برده اند. محبی در شرح حال او گوید:

«علی بن محمد سلطان هروی معروف به قاری حنفی، ساکن مکه و یکی از بزرگان دانش، یگانه دوران خودش، دارای روش تابناک در پژوهش و تصحیح عبارت ها بود. و شهرت او ما را از ستایش افزون او بی نیاز می کند.

در هرات متولد شد و به مکه رفت و آن را سامان داد و از استادانی مانند أبوالحسن بکری، سید زکریا حسینی، شهاب احمدبن حجر هیثمی، احمد مصری شاگرد قاضی زکریا، عبدالله سندی، علامه قطب الدین مکی و غیر آنان دانش آموخت.

نامش گسترش یافته و آوازه اش به پرواز در آمد.

کتاب های بزرگ با ترکیب ظریف شامل فوائد ارزشمند نگاشت، از جمله: شرح مشکاة، در چند جلد که بزرگترین و بهترین نوشته های او است، شرح الشفاء، شرح الشمائل، شرح النخبه، شرح الشاطبیة، شرح الجزریة، تلخیص بخشی از القاموس به نام الناموس، الاثمار الجنیة فی أسماء الحنفیه، شرح ثلاثیات البخاری و نزهة الخاطر الفاتر فی ترجمة الشیخ عبدالقادر.

لیکن گرفتار اعتراض به پیشوایان شد، به ویژه شافعی و یارانش و بر امام مالک نسبت به پایین انداختن دست ها در نماز اعتراض کرد. و در این زمینه رساله ای نوشت. برای پاسخگویی به او شیخ محمد مکین پیشنهاد شد و او رساله ای در پاسخ قاری نوشت و اعتراض های او را به خودش برگرداند.

شگفت انگیزتر مطالبی است که سید محمدبن عبدالرسول برزنجی حسینی در کتاب خویش (سداد الدین فی اثبات النجاة فی الدرجات للوالدین)، از او نقل کرده که (الفقه الاکبر) منسوب به امام أبوحنیفه را شرح کرده و در آن، از محدوده خود در مورد حق پدر و مادر تجاوز کرده است، سپس به آن بسنده نکرده و درین باره رساله ای نوشت و در شرح خود بر الشفاء، با غرور و افتخار به آن، گوید: من در اثبات کفر این دو (والدین پیامبر) رساله ای نوشتم، گرچه او حق رسول الله را رعایت نکرده و از این جهت ایشان را آزرده است. ای کاش از این جهت شرم می کرد که آن را در شرح الشفاء نمی آورد، کتابی که برای بیان شرافت مصطفی نوشته شده است. در حالی که مردم از

ص: 176

نویسنده الشفا عیبجویی کرده اند که در آن صلوات فرستادن بر پیامبر در نماز را واجب ندانسته است و ادعا کرده که این امر (حکم وجوب صلوات در تشهد) منحصر به شافعی است، لیکن مردم گفته اند که این مطلب، خارج از موضوع کتاب او است. البته خداوند متعال امام عبدالقادر طبری قاری را گماشت تا کلام قاری را با غلظت تمام، رد کند.

به هر حال، چنین رفتارهایی از قاری صادر شده است، در حالی که به صدور این امر، بی نیاز بود. و اگر چنین بود نوشته هایش شهرت می یافت تا جایی که دنیا را پر کرد، به علت فوائد فراوانش و انسجام نیکویی که دارد.

او در شوال سال 1014 در مکه درگذشت و در المعلاة دفن شد. هنگامی که خبر درگذشت او به علمای مصر رسید، برایش نماز غیبت در مسجد الازهر خواندند، با حضور بیش از چهار هزار نفر.»(1)

ص: 177

رفتار، افراد را جذب می کرد. پیوسته در تسبیح و ذکر بود، شکیبای راستین، شبانه روز به یک وعده غذا بسنده می کرد. دانش ها و معارف گوناگونی گرد آورد که در معاصران او دیده نمی شود.

آمیزش با مردم را قطع نمود و در خانه گوشه نشین شد و به تألیف روی آورد و در بیشتر دانش ها کتاب نوشت،سپس به درس دادن در مدرسه صالحیه گمارده شد، افراد هم دورانش به او رشک بردند، از امتیاز دانش او بی اطلاع بودند چون از آنان جدا شده بود. هنگامی که به درس حضور یافت فضلای هر مذهب او را رد کرده و مورد انتقاد قرار دادند. او تدریس مختصر مزنی را آغاز کرد و جدل در مذهب ها را برپا داشت و در تقریرش مطالبی آورد که از دیگری شنیده نشده بود. پس به برتری او اذعان کردند و چنان شد که بزرگان دانشمند بر حضور او سبقت می گرفتند و افراد بسیاری از او فرا گرفتند.

به هر حال، او در میان دانشمندان دوران خودش بزرگترین نویسنده است و بیشتر کتاب هایش در دسترس، بسیار سودمند و مورد استقبال فراوان مردم بوده به طوری که بر بهایش می افزایند و مشهورترین آن ها دو شرح او بر کتاب الجامع الصغیر نوشته سیوطی است.

صبح روز پنجشنبه 23 صفر سال 1031 درگذشت.»(1)

ص: 178

3) در روایتی است که بریده درباره علی سخنی گفت که رسول خدا دوست نمی داشت و آن این که از خمس کنیزی گرفت. این مطلب به گوش پیامبر رسید. رسول خدا خشمگین بیرون آمد و فرمود: این مردم را چه می شود که از علی عیبجویی می کنند! هر کس علی را دشمن بدارد مرا دشمن داشته، هر کسی از علی دور شود از من دور شده است. علی از من است و من از او هستم، از سرشت من آفریده شده و من از سرشت ابراهیم آفریده شده ام و من از ابراهیم برترم، دودمانی که به هم پیوسته اند و خداوند شنوای داناست. سپس فرمود: ای بریده، آیا ندانسته ای که سهم علی افزونتر از کنیزی است که گرفته، و او ولیّ شما بعد از من است.»(1)

شناخت کتاب الصراط السویّ

شخصیت قادری و ارزش کتابش (الصراط السوی) از نوشته اش در مقدمه کتابش روشن می شود. می گوید:

«اما بعد، عمل بدون دانش وبال است و دانش بدون عمل، رنج و تباهی است، و دانش به دست نمی آید مگر با مرگ دانشمندان، همانگونه که در حدیث عبدالله بن عمر آمده که همگان در صحّت آن همداستان اند.

و بدان که بزرگان در گذشتند و عمر بزرگواران سپری شد، دوران دانش منقرض شد و شعله اش فرو کشید و افزونیِ نادانی آن را فراری داد و دولتش برتری یافت، تا این که از کتاب های مورد اعتماد در تبارشناسی چیزی باقی نماند، جز کتاب هایی که اهل بدعت نوشته اند که انشاءالله تعالی نام آنها را در لابلای این کتاب خواهید یافت؛ کتاب هایی که شراره هایش از دور چون سراب به چشم می خورد، چون از راستی و درستی تهی است. یا به علت محو شدن محبت خاندان پیامبر از دل های صلحای اهل سنت، پناه به خداوند از آن فتنه، یا به جهت کمبود ایمان و تردید در یقین، یا به جهت زشتیِ بی اندازه و زخمی آشکار در امر دین.

و دلیل بر آن، این که از گروهی که نزد خداوند ارزشی ندارند، شنیدم که بزرگان ساکن مکه شریفه و مدینه منوره از فرزندان حسن و حسین را دشنام می دهند. پس با گفته آن گوینده این سخن را پاسخ دادم:

اگر سگی عوعو کند سنگی به سویش پرتاب می کنم

آن سنگ به دینار کاملی برمی گردد.

ص: 179

سپس در نهادم در روضه میان قبر شریف و منبر، فریادی برآمد که اهل بیت را یاری کنم. در آن هنگام کتابی را آغاز کردم که در آن به طور خلاصه، درباره اهل بیت علیهم السلام بیان کنم، آنچه اهل سنت و جماعت بر آن اتفاق دارند...»

اعتماد بر روایت قادری

رشید دهلوی در کتابش (غرة الراشدین) بر روایت قادری اعتماد می کند، وقتی می خواهد ادعای خود درباره ابوحنیفه را ثابت کند. و گوید:

«سید محمود قادری در کتاب حیاة الذاکرین گوید: مردی نزد ابوحنیفه آمد و گفت: برادرم درگذشت و وصیت کرده که یک سوم مالش به امام مسلمین داده شود آن را به چه کسی بپردازم؟

أبوحنیفه گفت: آیا ابوجعفر دوانیقی تو را به این سؤال فرمان داد؟ چون او ابوحنیفه را دشمن می داشت، مانند دشمنی گروهی از گمراهان شهرمان نسبت به امام شافعی.

سؤال کننده به دروغ سوگند یاد کرد که او مرا به این پرسش فرمان نداد.

ابوحنیفه گفت: ثلث را به جعفر بن محمد صادق بپرداز، که او امام حق است.

سائل رفت و جریان را به ابوجعفر دوانیقی باز گفت.

ابوجعفر گفت: از پیش ابوحنیفه را این گونه شناخته ام، که او حق را برای غیر ما می بیند.

سپس ابوحنیفه را دعوت کرد، و با خوراک به او زهر خورانید. أبوحنیفه متوجّه شد. بلند شد که بیرون رود، ابوجعفر به او گفت: کجا ای ابو حنیفه؟ گفت: به کجا فرمانم می دهی؟ او را به نشستن فرمان داد تا این که زهر در او کارگر افتاد. پس بیرون آمد و در راه درگذشت.

منافاتی نیست میان این خبر و روایتی که گوید: علت قتل او، فتوایش درباره یاری رساندن به محمد و ابراهیم بوده؛ فرزندان نفس زکیه که علیه خلیفه شوریدند که در پی آن زندانی شد، و این پاسخ علت قتلش بود.»

ص: 180

2) از بریده که علی را دشمن می داشت. پیامبر فرمود: آیا علی را دشمن می داری؟ گفت: آری. فرمود: او را دشمن مدار، و اگر دوستش می داشتی دوستی خود را به او افزون کن. گفت: پس از رسول خدا کسی را چون علی دوست نداشتم.

3) در روایتی است: علی از من و من از علی هستم و او بعد از من ولیّ شماست.

احمد بن حنبل آن ها را نقل کرده است.»

4) هم چنین ابن باکثیر حدیث عمروبن میمون از ابن عباس را روایت کرده که شامل ده فضیلت برای امیرالمومنین علیه السلام است، از جمله حدیث ولایت. و در پایان آن گوید:

«این حدیث را، احمدبن حنبل و ابوالقاسم دمشقی در دو کتاب الموافقات و در کتاب الاربعین الطوال به طور کامل آورده اند، و نسائی بخشی از آن را نقل کرده و این داستان مشهور است و ابواسحاق و غیر او آن را آورده اند.»(1)

شناخت کتاب وسیلة المآل

به منظور روشن شدن اعتبار حدیث های او متن گفته ابن باکثیر را در آغاز کتابش نقل می کنیم:

«خواستم که در این نوشته ام، از گوهرهای سودمند گرانبها و حدیث های صحیح و نیکوی برگزیده که ویژه عترت نبوی و پاره تن فاطمی می باشد، گرد آوری و به طور اجمال بیان کنم. سپس آنچه درباره منقبت های چهار تن اهل کسا - نخبگان خاندان - وارد شده که نام هایشان را صریحاً یاد می کنم، آنگاه آنچه درباره یکایک آنان به نام صریحشان رسیده می آورم.

بنابراین در این کتابم، برگزیده های آنچه نوشته اند، و نیکوترین آنچه را که صحیح و استوار دانسته و در کتاب هایشان رقم خورده و آنها را بر پا داشته اند، می آورم.

البته با ملاحظه اختصار به بهترین روش و سبک، به گونه ای که به شیوه مطلوب منتهی شود و با توجه به راه راست و درستی که مراد حاصل آید و سخن به شیوه ملال آور به درازا نکشد، ضمن این که چنین خلاصه گویی خللی در مطلب پدید نیاورد.

بنابراین - حمد خداوند متعال را _ از بهترین و استوارترین نوشته ها در این زمینه شد که با وجود آسانی درک مطالب، بیانی زیبا دارد، تناسب و آراستگی مطالب آن برای هر تشنه ای آبی گوارا دارد. در این کتاب اغلب از حدیث های صحیح نقل شده پیروی کردم، آن هایی که در راستای فضیلت ها از آن ها بهره گیری می شود و در گذشته و حال به آن ها احتجاج می شود. حدیث های

ص: 181

ضعیفی را که برای تقویتش گواهی نیافتم، رها کردم. هم چنین حدیث هایی که سندش محل بحث است و حافظان آن ها را از حدیث هایی به شمار آورده اند که بایستی پالایش شوند، کنار گذاشتم.

بدین ترتیب آنچه را در کتاب های تاریخ شهرت یافته و هنگام نقل داستان ها و رویدادها آورده شده است، بازگو کردم. آنجا که نیازمند اشاره به بعضی وقایع بود، به طور مختصر از آن گذشته ام و مشروح آن را به کتاب های مربوط وانهادم تا در حد امکان، از طولانی شدن مطلب و کتاب جلوگیری شود.

پس اینک نوشته ای را دریاب که طلای ناب را برگزیده است؛ لذا شایسته گرامی داشت و بزرگداشت می گردد، و سزاوار است که دامن افتخارش را بر سر هر کتاب دیگری بگستراند.

موضوع کتاب سبب شد که محتوای کتابش بر آنان برتری یابد. چون تمامی کشتی خود را با صفات نیک اهل بیت (علیهم السلام) بارگیری کرده است، در دریاهای فضیلت های بی شمار آنان به حرکت در آورده و بر کوه سرشت نیک آنان لنگر انداخته و پایدار گشته است و از پیرامون آن، منقبت های عطرآگین پراکنده می گردد و زیبایی های سرشتشان از ستاره های تابناک آنان نمایان می شود.

در این کتاب حدیث هایی را پی گرفتم که سینه مؤمنان را شاد و دیدگان پرهیزکاران را روشن می گرداند و در اثر آن تاب و توان منافقان تنگ می شود، حدیث هایی که در متن کتاب های دانشمندان و پیشوایان پیشین به طور پراکنده آمده است.

هنگامی که زیبایی گسترده و آراستگی آن کامل شد، تفصیل و تبویب آن نیز به پایان رسید. و حمد، خدای را بر این توفیق.

آن را «وسیلة المآل فی عدّ مناقب الال» نامیدم، تا نامش با مسمایش مطابقت کند و رسمش با معنایی که در نظر داشتم و ساختمانی که بنا کردم، موافقت داشته باشد؛ چون آن را با آرزوی سالم ماندنش از دشواری ها و مشکلات روز قیامت و رهایی از پشیمانی در آن جایگاه تالیف کردم و امیدواری به فضل الهی که به برکت آن به دیگر آرزوهایم نایل آیم و بالاترین خواسته ها و حالت و عاقبت را به دست آورم؛ چون دوست داشتن آنان بزرگترین وسیله است و نزدیک شدن به آنان منجر به رسیدن به بالاترین مقام در هر دو جهان می گردد»

شرح حال ابن باکثیر

محبّی در شرح حال ابن باکثیر چنین گوید:

«شیخ احمدبن فضل بن محمد باکثیر مکی شافعی، از ادیبان و فضلای ثروتمند حجاز است. او

ص: 182

فاضلی ادیب است با منزلتی والا و فضیلتی تابناک. دارای ید طولانی در دانش های فلکی، علم اوفاق و زابرجا بود. نزد اشراف مکه شهرت و منزلتی داشت. در مراسم حج به جای شریف مکه در جایی می نشست که کیسه های نقدینگی سلطانی تقسیم می شد. از تالیفاتش «حسن المآل فی مناقب الآل» است که آن را به نام شریف ادریس امیر مکه نگاشت. سال 1047 در مکه درگذشت و در «المعلاة» به خاک سپرده شد.»(1)

در کتاب تنفیر العقود السنیة درباره ابن کثیر آورده است: «احمد مؤلف وسیله - که ثقه امین در هر فضیلتی است - گوید...»

ص: 183

خدا لشکری روانه کرد و علی بن ابیطالب را فرمانده اش فرمود. علی با لشکر حرکت کرد و کنیزی برگرفت، این را برایش ناپسند داشتند. چهار نفر از اصحاب پیامبر با هم پیمان بستند و گفتند: اگر رسول خدا را ملاقات کردیم، آنچه را که علی انجام داد به ایشان اطلاع می دهیم. مسلمانان که از مسافرتی باز می گشتند نخست خدمت رسول خدا رسیده برایشان سلام می کردند و سپس به سوی بارها و خانه هایشان می رفتند.

لشکر که آمد، بر رسول خدا سلام کردند. یکی از آن چهار نفر به پاخاست و گفت: ای رسول خدا! آیا نمی بینی علی بن ابیطالب چنین و چنان کرد؟ رسول خدا از او روی گردانید. سپس دومی برخاست و همان گفته را گفت، از او روی گردانید. سپس سومی برخاست و همان سخن را گفت. از او روی گردانید. سپس چهارمی برخاست و همانند آنان را گفت. رسول خدا در حالی که خشم در چهره اش دیده می شد، به سویشان آمد و فرمود: از علی چه می خواهید؟ از علی چه می خواهید؟ از علی چه می خواهید؟ علی از من است و من از او هستم و او ولیّ هر مؤمن پس از من است.

لفظ نزد احمد مرفوعاً چنین است: علی را رها کنید، علی را رها کنید، علی را رها کنید. علی از من و من از او هستم، و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است.»

4) در آن کتاب است: «خطیب و رافعی از علی نقل کردند که گفت: رسول خدا فرمود: ای علی! از خداوند پنج چیز برایت درخواست کردم، یکی را از من بازداشت و چهار تا را عطا فرمود: از خداوند درخواست کردم که امتم را گرد تو جمع کند، آن را از من خودداری فرمود. و درباره تو، به من عطا فرمود: روز قیامت نخستین کسی که زمین بر او می شکافد، من هستم در حالی که تو با من هستی، پرچم حمد همراه توست و تو پیشاپیش من بر دوش داری و از اولین و آخرین پیشی می گیری و به من عطا فرمود که تو ولیّ مؤمنان باشی.»

5) در آن کتاب است: «احمد از عمروبن میمون روایت کرده است که گفت: نزد ابن عباس نشسته بودم که نُه گروه آمدند...» آن را تا پایان روایت کرده، سپس گوید: این حدیث نیکوست، بلکه بعضی آنان صحیح دانسته اند، و شامل منقبت های بسیاری است، که اهل علم باید آن را حفظ کنند.»(1)

6) در کتاب نزل الابرار بما صحّ فی مناقب أهل البیت الاطهار گوید:

«ترمذی و حاکم از عمران بن حصین روایت کرده اند که گفت: رسول خدا لشکری به فرماندهی علی بن ابیطالب فرستاد. علی با لشکر حرکت کرد و کنیزی برگرفت. آن را بر او ناخوشایند گرفتند،

ص: 184

چهار نفر از اصحاب پیامبر پیمان بستند... - تا آنجا که گوید -

رسول خدا در حالی که خشم در چهره اش دیده می شد، به سویشان آمد و فرمود: از علی چه می خواهید؟ از علی چه می خواهید؟ از علی چه می خواهید؟ علی از من است و من از او هستم و او ولی هر مؤمن بعد از من است.»(1)

7) در آن کتاب است: «احمد از عمروبن میمون روایت کرد که نزد ابن عباس نشسته بودم...»

این دو حدیث را در بخش اول از مقصد اول کتاب آورده است و در آغاز این بخش تصریح می کند که علمای اعلام درباره صحت حدیث هایش هیچ اختلافی ندارند.

8) در کتاب تحفة المحبین است: «علی را رها کنید، علی را رها کنید، علی را رها کنید، علی از من است و من از او هستم، و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است. از عمران بن حصین»

9) در آن کتاب است: «از علی چه می خواهید؟ از علی چه می خواهید؟ از علی چه می خواهید؟ علی از من است و من از او هستم، و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است. ترمذی آن را آورده و نیکو دانسته است. نیز از عمران بن حصین.»(2)

شرح حال بدخشانی

محمدبن معتمد خان بدخشی از علمای بزرگوار در هند است. لکهنوی در شرح حالش او را چنین توصیف می کند: استاد، عالم، محدث، یکی از بزرگان مشهور در حدیث و رجال. سپس کتاب هایش را نام می برد.(3)

هم چنین او از محقّقان سرشناس و معتمدان بزرگ اهل سنت به شمار می آید. رشید دهلوی تصریح می کند که او از بزرگان اهل سنت است و با استناد به تالیفهایش به مقابله اهل حق می رود و به آن ها استشهاد می کند که اهل سنت دوستداران اهل بیت طاهرین هستند. مولوی حیدرعلی فیض آبادی او را از علمای بزرگان اهل سنت یاد می کند که قائل به لعن یزیدبن معاویه می باشد و به اعتبار کتاب هایش تصریح می کند. دهلوی خود در پاسخ پرسشی در مورد وجه لقب دادن امیرالمومنین علیه السلام به مرتضی گوید:

«در حدیث های صحیح به ابوتراب و أبی الریحانتین کنیه داده شده است. و لقب گرفتن ایشان به ذی القرنین، یعسوب الدین، الصدیق، الفاروق، السابق، یعسوب الامه، یعسوب قریش، بیضة

ص: 185

البلد، الامین، الشریف، البار، المهتدی و ذی الاذن الواعیه نیز روایت و اثبات شده است.

میرزا محمد بن معتمدخان حارثی مورخ مشهور این شهر - یعنی دهلی - لقب دادن ایشان را به المرتضی در دو رساله خود، یکی فی فضائل الخلفا و دیگری فضائل اهل البیت آورده است که این دو رساله، از مهمترین نوشته های اوست. ولی من اینک به یاد نمی آورم که در این مورد به چه حدیثی استناد کرده است.

در حدیث انس بن مالک پیرامون ازدواج سرور زنان و خواستگاری ابوبکر صدیق و عمر فاروق از سرور بانوان، لفظی است که از آن فهمیده می شود چگونه و چرا حضرت علی علیه السلام لقب المرتضی و المختار دارد. یعنی در مورد ازدواج سرور زنان رضی الله تعالی عنها با او»

این مطالب از مجموعه فتواهای دهلوی که نزد مولوی عبدالحی بن مولوی عبدالحلیم سهالی لکهنوی موجود است، نقل شد.

ص: 186

که امتم را پیرامون تو جمع کند، آن را نپذیرفت، و درباره ات به من عطا کرد: نخستین کسی که روز قیامت زمین بر او شکافته می شود من هستم، در حالی که تو با من هستی. و پرچم حمد با تو است که پیشاپیش من آن را بر دوش داری، و از اولین و آخرین پیشی می گیری. و به من عطا فرمود که تو ولی مؤمنان بعد از من هستی.»(1)

شرح حال محمد صدر العالم

محمدصدر العالم از علمای بزرگ اهل سنت است. مؤلف نزهة الخواطر در شرح حال او گوید: شیخ فاضل، از علمای عامل و بندگان صالح خداوند. سپس تالیفهای او را نام می برد که منهاج العلی یکی از آنهاست.(2)

کتاب او از کتاب های ستوده و پذیرفته شده نزد آنان است. معاصرش شاه ولی الله أحمدبن عبدالرحیم دهلوی، پدر عبدالعزیز دهلوی، او و کتابش را با سرودن قصیده ای ستوده است و پس از اطلاع از کتاب نامبرده آن را برایش فرستاده است. این قصیده در کتابش (التفهیمات الالهیة) و در شرح حالش در کتاب نزهة الخواطر 6/117 موجود است.

ص: 187

پارس نمی کند جز این که گر شود؟!

شرح حال احمدبن عبدالرحیم دهلوی

شاه ولی الله دهلوی در دوران خودش، امام علمای هند در دانش های گوناگون است. ستایش عظیمی از او در کتاب های رجال آن سرزمین و دیگر جاها می یابید، مانند اتحاف النبلاء، أبجد العلوم و نزهة الخواطر: 6/398_416.ضمنا خودش در کتابی که آن را «الجزء اللطیف فی ترجمة العبد الضعیف» نام نهاده، شرح حال خویش را نگاشته است. فرزندش (عبدالعزیز دهلوی) و دیگر علمای متاخر هند در بسیاری از پژوهش ها، نیازمند و وامدار اویند.

ص: 188

است». و می دانی که کتاب های اهل سنت به شرق و غرب رفته اند، تا آنجا که بادها می روند. ولی نمی توان آن ها را به انحصار در آورد. برای حذر از تکرار، به آنچه پیش ازاین نیاوردیم، اشاره می کنیم:

1) او نسبت به پیامبر در جایگاه سر نسبت به تن است، همانگونه که خطیب از حدیث براء، دیلمی در مسند الفردوس از حدیث ابن عباس از پیامبر روایت کرده اند که فرمود: علی نسبت به من در جایگاه سرم نسبت به تنم است.

2) او باب حطه است که دار قطنی در الافراد از ابن عباس از حضرتش نقل می کند که فرمود: علی باب حطّه است. هر کسی از آن وارد شود، مؤمن است و هر کس از آن بیرون رود، کافر.

3) او از پیامبر است و پیامبر از اوست. احمد و ترمذی و ابوحاتم آن را از حدیث عمران بن حصین نقل کرده اند که گفت: رسول خدا فرمود: علی از من است و من از او هستم و او ولیّ هر مؤمن پس از من است.»

محمدبن اسماعیل همچنین در شرح این بیت:

«کلما للحصب من مکرمة فله السبق تراه الاولیا»

گوید:

خداوند و پیامبرش ویژگی هایی را به او اختصاص داده اند که از ثبت و ضبط قلم خارج است و با گذشت روزها و شب ها به دست فنا سپرده نمی شود. مانند ویژگی او به چهار خصلت که در هیچ کس دیگر وجود ندارد، همانگونه که علامه ابوعمر بن عبدالبر از حبر امت عبدالله ابن عباس نقل کرده است و گوید:

علی را چهار خصلت است که در هیچ کس غیر از او نیست: او نخستین عرب و غیر عربی است که با رسول خدا نماز گزارد. او کسی است که در هر پیشروی پرچمش همراه پیامبر بود، او کسی است که با ایشان شکیبایی کرد و ماند، روزی که دیگران گریختند. و او کسی است که ایشان را غسل داد و وارد قبرش نمود.

و مانند اختصاص او به پنج ویژگی، آن گونه که احمد در مناقب نقل کرده است که پیش از این در بیت لواء الحمد آورده شد.

و مانند او به ده خصلت، آن گونه که احمد و أبوالقاسم دمشقی در دو کتاب: الموافقات و در الاربعین الطوال آن را به طور کامل نقل کرد و نسائی بخشی از آن را آورد و آن از حدیث عمروبن میمون است که گفت: من نزد ابن عباس نشسته بودم که پیش او آمدند... [تا آخر حدیث که قبلاً از منابع دیگر نقل شد]»

ص: 189

شرح حال محمدبن اسماعیل الامیر

محمدبن اسماعیل بن صلاح الامیر صنعانی متوفای سال 1182، فقیه، محدث، متکلم از ائمه یمن است. کتاب های بسیاری در فقه، اصول و حدیث دارد. شرح حال و ستایش بر او را شوکانی در البدر الطالع: 2/133 و صدیق حسن در التاج المکل:414 نوشته اند.

ص: 190

روز قیامت نخستین کسی که زمین بر او شکافته می شود، من هستم در حالی که تو با من هستی، پرچم حمد با توست و آن را پیشاپیش من بر دوش داری و از اولین و آخرین پیشی داری و به من عطا فرمود که ولیّ مؤمنان بعد از من هستی»

همچنین حدیث شریف ولایت را در شرح این بیت آورده است:

«و أقرا حدیث انما ولیکم و استمع حدیثا جاء فی غدیرخم»

پس از بیان جریان غدیر و داستان حارث فهری گوید: «این از قوی ترین دلیل هاست بر این که علی به اعتبار حالات و اوقات و خصوص و عموم سزاوارتر به امامت و خلافت و دوستی و نصرت و پیروی است.

در این مطلب مناقضه و مخالفتی با آنچه از پیش گفته شد و آنچه ان شاءالله تعالی خواهد آمد وجود ندارد.

بعضی ها که با علی در یمن بودند، درباره اش بدگویی کردند. وقتی حجّ پیامبر پایان یافت، در این باره خطبه ای خواندند در پاسخ کسانی که درباره اش بدگویی کردند و برای یادآوری قدر و منزلت او. مثلاً بریده که او را دشمن می داشت، هنگامی که به یمن رفت، خبر ناخوشایندی دید که برای پیامبر بازگو شد، پس چهره پیامبر دگرگون می شد و می فرمود: ای بریده! آیا من نسبت به مؤمنان برتر از جانشان نیستم؟ هر کس من مولایش هستم، علی مولای اوست. ای بریده! از علی بدگویی مکن. به درستی علی از من است و من از او هستم و او ولیّ شما بعد از من است.»

شرح حال عجیلی

شرح حال عجیلی در این کتاب ها موجود است:

نیل الاوطار: 1/129؛ حلیة البشر: 1/180؛ (و به نقل از این دو کتاب در معجم المولفین: 1/279)؛ التاج المکل: 509 که او را چنین توصیف کرده است: «استاد علامه مشهور، عالم حجاز حقیقی نه مجازی، که همواره برای دستیابی به تعالی هماره کوشا بود، و چه شب ها که برای رسیدن به آن شب زنده داری کرد تا این که پیروز شد...»

ص: 191

«از جمله فضائل حضرتش آنکه پیامبر، او را فرمانده لشکر کرد، و مردم را از ویژگی او آگاه ساخت و از ولایتش خبر داد. حاکم و ترمذی این مضمون را از عمران بن حصین روایت کردند که گفت: رسول خدا لشکری فرستاد و علی بن ابیطالب را فرمانده آن گماشت. با لشکر حرکت کرد و کنیزی برگزید. آن را بر او عیب گرفتند. چهار نفر از اصحاب رسول خدا پیمان بستند که هرگاه پیامبر را ملاقات کردیم، او را از کار علی خبر می دهیم. هنگامی که مسلمانان می آمدند و باز می گشتند، با رسول خدا آغاز می کردند، به ایشان می نگریستند و بر او سلام می کردند، سپس به سوی وسایلشان می رفتند.

هنگامی که لشکر بازگشت، بر رسول خدا سلام کردند. یکی از چهار نفر به پاخاست و گفت: ای رسول خدا آیا به علی نمی نگرید که چنین و چنان کرد؟ رسول خدا از او روی گردانید. سپس دومی به پاخاست و همان گفته را گفت، از او روی گردانید. سپس سومی ایستاد و مانند همان سخن را گفت، از او روی گردانید. سپس چهارمی برخاست و همانند آنان سخن گفت. رسول خدا به سویشان آمد، در حالی که خشم در چهره اش دیده می شد و فرمود:

از علی چه می خواهید؟ از علی چه می خواهید؟ از علی چه می خواهید؟ علی از من است و من از اویم و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است.

لفظ احمد چنین است: علی را رها کنید، علی را رها کنید، علی را رها کنید، علی از من است و من از اویم و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است.»(1)

شرح حال و نوشته اش در مقدمه کتابش

مؤلف نزهة الخواطر از او چنین یاد کرده است: «استاد فاضل بزرگ، مبین بن محب لکهنوی، یکی از فقهای حنفی...» سپس کتابش را نام برده و در گذشتش را سال 1225 دانسته است.(2)

مناسب است که متن سخن او را - که در آغاز کتابش گفته - بیاوریم تا اعتبار حدیث های آن آشکار شود. گوید: «اما بعد، بر شما مخفی نمی ماند که محبت خاندان سرور کائنات، جزء ایمان است و دوستی با آنان جز به قلب و بزرگداشت عملی امکان ندارد. باید حقوقشان را با صداقت و یقین پاس داشت. خداوند در قرآن می فرماید: «قل لا اسالکم علیه اجراً الا المودة فی القربی»، و به پیامبر مصطفی و علی مرتضی و حسین و فاطمه زهرا علیهم السلام، تفسیر شده است.

دوست داشتن آنان بر هر مؤمن لازم است و هیچ مسلمانی با دوستی آنان بیگانه نیست. پیامبر

ص: 192

فرمود: هان! هر کس بر دشمنی آل محمد بمیرد، روز قیامت در حالی می آید که میان دو چشمش نوشته شده است: ناامید از رحمت خدا است، و هرگز بوی بهشت را نخواهد بویید. و درباره علی جانشین راستین خود فرمود: تنها مؤمن او را دوست دارد و تنها منافق او را دشمن دارد.

در دورانی هستم که در آن قیل و قال افزایش یافته و علما اندک و نادانان زیاد شده اند، همه کالای مردم این زمان دشمنی و جدال است و گمان می برند آنچه از ظاهرِ گفته ها فهمیده اند، درست است و به همان بسنده می کنند، در حالی که از حقیقت مطلب آگاهی ندارند... سنی کسی است که شیفته محبت خاندان پیامبر باشد، وگرنه منافق سنگدلی است. نکته لطیف این است که حروف کلمه سنی بر پایه حساب (حساب ابجد) مساوی کلمه «حب علی» است. پس کسی که در دلش محبت علی نیست، از سنی ها به شمار نمی آید...... صدق نیت وادارم کرد... رساله ای شامل آیه های نازل شده و حدیث های رسیده در ضرورت دوستی با نزدیکان پیامبر بنویسم که بیانگر سرشت و خوی های نیک آنان در دنیا باشد، آیات قرآنی و روایت نبوی که مقامات و درجات والای آنان را در آخرت اثبات می کند. و که محدثان اولیا و علما، کتاب ها و نوشته هایشان را با آن زینت داده اند.

بعد از کتاب خداوند، احادیثی از صحاح استخراج کردم: صحیح بخاری، صحیح مسلم و صحیح ترمذی و کتاب های مورد اعتماد مانند جامع الاصول ابن اثیر و دیگر کتاب های معتبر در حدیث های شریف و داستان های صحیح که همگی را در این رساله گرد آوردم و از کتاب های وازده و مطالب ساختگی منتشر شده دوری جستم... و به آنچه باطل و ضعیف بود توجه نکردم....»

ص: 193

أصول الایمان فی حب النبی و آله من أهل السعادة و الایمان است.»(1)

ص: 194

ابیطالب به مسافرت رفتم، از او چیزهایی که دوست نمی داشتم دیدم، سپس از او نزد پیامبر شکایت کردم. فرمود: این را هرگز به علی مگو، زیرا که او ولیّ شما بعد از من است.

2) از «المشکاة» از عمران بن حصین

3) حسن بن علی در خطبه اش گفت، رسول خدا هنگامی که میان خودش و برادرش جعفر و غلامش زید درباره دختر عمویش حمزه قضاوت کرد، فرمود: اما تو - ای علی _ از من هستی و من از تو هستم و تو ولی هر مؤمن بعد از من هستی.

4) در کتاب «کنوز الدقائق» نوشته مناوی آمده است: علی از من است و من از او هستم و او ولیّ هر مؤمن است بعد از من. از أبوداود طیالسی»(1)

شرح حال قندوزی

او شیخ سلیمان بن ابراهیم است معروف به خواجه کلان حسینی قندوزی بلخی. سال 1220 متولد شد و برای دانش خواهی به شهرها مسافرت کرد و از بزرگان فقهای حنفی و از سران فرقه نقشبندی بود. کتاب هایی دارد از جمله ینابیع المودة که دلالت بر آگاهی گسترده و دانش فراوان او دارد. سال 1294 یا 1293 یا 1270 بنابر اختلاف گفته ها، در گذشت. شرح حالش در معجم المؤلفین و الاعلام موجود است.

ص: 195

کتاب های دیگر آمده، می خوانیم: ای بریده! علی را دشنام مده، او از من است و من از او هستم و او ولیّ شما بعد از من است.

2) ابن حجر هیثمی گفته که در سندش أجلح است، همان کسی که ابن معین او را ثقه شمرده ولی دیگران ضعیف دانسته اند، به این علت که شیعه است، و بنابر صحت، احتمال دارد که بر پایه عقیده اش به این معنی روایتش کرده است. کلام ابن حجر، ارزش علمی ندارد.

زیرا که گروهی اجلح را ثقه دانسته و دسته ای به علت تشعیش تضعیف کرده اند. با این همه در روایتهای صحیح، این مضمون آمده است:

3) در الریاض والاکتفاء از عمران بن حصین است که: رسول خدا لشکری به فرماندهی علی روانه فرمود... ترمذی در جامعش آن را نقل کرده و گوید حَسَن غریب است. و أبوحاتم بن حبان هم آن را در صحیحش آورده است.

4) گویم: ابویعلی در مسندش گوید: ما را خبر داد عبیدالله از جعفربن سلیمان، از یزید الرشک، از مطرف بن عبدالله، از عمران بن حصین، سپس به همان گونه حدیث را آورده است.

5) احمد گوید: ما را حدیث کرد عبدالرزاق و عفان المعنی و این حدیث عبدالرزاق است که هر دو گفتند: ما را حدیث کرد جعفربن سلیمان. سپس به نقل از او حدیث را آورده است.

6) و در آن کتاب است: پس رسول خدا به سوی چهارمی آمد، در حالی که چهره اش دگرگون شده بود و فرمودند علی را رها کنید، علی را رها کنید، علی را رها کنید، علی از من است و من از او هستم، او ولیّ هر مؤمن بعد از من است.

7) ترمذی گوید: ما را خبر داد قتیبة بن سعید، از جعفر. سپس حدیث را آورده است و گوید: این حدیثی حَسَن غریب است که آن را جز از حدیث جعفربن سلیمان نمی شناسیم.

8) گویم: او از پارسایان شیعه، ثقه، دارای دانش فراوان است. بخاری در کتاب الادب از صحیح بخاری، مسلم و چهار صحیح دیگر، به او احتجاج کرده اند و ترمذی آن را صحیح دانسته و تحسین او از این جهت غریب است. و از او حدیث کرده اند: سفیان ثوری با این که بر او مقدم است، ابن مبارک، سیاربن حاتم، قتیبه، مسدّد، یحیی بن یحیی، ابن مهدی و ابن مدینی که این دو جز از ثقه حدیث نقل نمی کند، و عبدالرزاق که گوید: او را فاضل و خوش سیما یافتم، اهل صنعا و عراق و مردمی دیگر نیز از او روایت کرده اند. احمد گفت :مشکلی ندارد. ابن معین گفت: ثقه است و یحیی بن سعید او را ضعیف داند، ولی از او پذیرفته نیست. ابن سعد هم از او تقلید کرده و گوید: او ثقه بود و ضعفی هم دارد. ضعیف شمردن یحیی به علت تشیعش بود.

ابن حبان در کتاب الثقات گوید: او از ثقه های با دقت در روایات بود جز این که به اهل بیت

ص: 196

(علیهم السلام) گرایش داشت ولی بدعتی برای مذهبش نداشت. و میان پیشوایان اهل حدیث ما اختلافی نیست در مورد راستگوی با دقت که اگر بدعتی داشت و کسی را به آن نمی خواند، احتجاج کردن به خبرهایش درست است.

به این علت حدیث های گروهی را رها کردیم که به بدعتی گرایش داشتند و به سوی آن دعوت می کردند، گرچه ثقه بودند. و به گروهی ثقه احتجاج کردیم که گرایش نادرستی داشتند، اما به سوی آن کسی را دعوت نمی کردند. گرایش بنده میان خود و پروردگارش است، اگر خواست او را عذاب می فرماید و اگر خواست می آمرزد. و برماست که اگر ثقه بودند، روایت ها را از ایشان پذیریم، بر پایه آنچه در چند جا از کتابهایمان بیان کردیم.

این کلام ابن حبان است که در شرح حال عبدالملک آورده است. در پیش گفتار در باب حدیث مرسل حَسَن، سخن خطیب در این باب آورده شد. ابن عدی گوید: او (جعفر بن سلیمان) نیکو حدیث و معروف به تشیع و گردآوری احادیث لطیف است. با پارسایان بصره هم نشینی کرده و از آنان حدیث حفظ کرد. در برتری شیخین هم روایت کرد و به نظر من، از کسانی است که نقل حدیث بر او واجب است. ذهبی گوید: او شیعه ای بسیار راستگو بود. یزید الرشک نیز عابدی ثقه است. ابن حجر گوید: توهّم کرده هر کس او را ضعیف دانسته است، زیرا پیشوایان ششگانه به او احتجاج کرده اند. مطرف نیز این گونه است.

9) حافظ ابن حجر در الاصابة تصریح می کند که سندش قوی است. و به طیالسی نسبت داده شد و نسائی در الکبری و حسن بن سفیان در فوائدش، و أبونعیم در فضائل الصحابة و طبرانی و حاکم در مستدرکش.

10) در جمع الجوامع است: ابن ابی شیبة با سند صحیح روایتش کرده و ابن جریر آن را آورده و صحیح دانسته با این لفظ: علی از من است و من از او هستم و علی ولیّ هر مؤمن بعد از من است.

11) این جمله را دیلمی در مسند الفردوس از أبوذر غفاری نقل کرده است.

12) حاکم در مستدرکش و ضیاء در مختارة اش از ابن عباس آورده اند که رسول خدا به بریده فرمود: علی ولیّ شما بعد از من است، پس علی را دوست بدار، که او به آنچه فرمان داده می شود عمل می کند.

دیلمی هم از بریده مانند آن را نقل می کند.

13)ابوداود طیالسی گوید: ما را حدیث کرد أبوعوانه از أبوبلج، از عمروبن میمون، از ابن عباس که گفت: رسول خدا به علی فرمود: تو ولیّ هر مؤمن بعد از من هستی. احمد و نسائی آن را نقل کردند و الطحاوی آن را با این سند در حدیث طولانی ابن عباس در ویژگی های علی، از او نقل کرده

ص: 197

است. ابن حجر در الاصابة نسبت به آن سکوت اختیار کرده (یعنی صحت آن را پذیرفته است).

عمر در الاستیعاب گوید: این اسنادی است که به علت صحت و وثوق ثقل کردم و هیچ کس را نکوهشی نسبت به آن نیست.

گویی که توجهی به تنها گفته سرسختانه بخاری درباره أبوبلج نمی کند که گفته است :در آن تأمّلی است. هم چنین کسانی که معاصرش بودند، آن را از او نپذیرفتند. و به همین گونه کسانی از نقد کنندگان سرسخت که بعد از او بودند، از جمله أبوحاتم که گوید: حدیث او درست است و مشکلی ندارد. نسائی و ابن سعد و ابن حبان - همان گونه که به او نسبت داده شده است - در صحیح خود به آن احتجاج کرده است و هم چنین دار قطنی و حاکم. و مسلم را ملزم کردند که حدیثش را نقل کند. و چهار تن صاحبان صحاح به او احتجاج کردند. حاکم گوید: مسلم به او احتجاج کرد و شاید که در نسخه صحیح روایتش بوده است. او همشهری مسلم و به کتابش داناتر است.

از پیشینیان، ابن معین در ثقه شمردن او سبقت دارد. پیشوای منتقدان شعبة از او حدیث نقل کرده است، ابراهیم بن مختار، حاتم بن ابی صغیره، حصین بن نمیر، زائدة بن قدامة، زهیر بن معاویه، ثوری، سوید بن عبدالعزیز، شعیب بن صفوان، أبوحمزه سکری، أبوعوانة، هیثم و افرادی دیگر از او روایت کردند.

14) از وهب بن حمزة است که گفت: بریده از یمن بازگشت. او با علی بن ابیطالب رفته بود و از او ناسازگاری دید. شروع کرد به عیبجویی و کاستن از حق او. این مطلب به رسول خدا رسید، به او فرمود: این را مگوی، او بعد از من والاترین فرد نسبت به شماست یعنی علی.

طبرانی در الکبیر و مناوی با تغییر مختصر آن را نقل کرده و گویند: هیثمی گفت: در آن کین وجود دارد که ابوحاتم او را یاد کرده و کسی او را ضعیف ندانسته و بقیه رجالش ثقه شمرده شده اند.

15) و از بریده در روایتی دیگر است که فرمود: علی از من است و من از او هستم، از سرشت من آفریده شد و من از سرشت ابراهیم آفریده شدم و من از ابراهیم برترم، خاندانی که بعضی از بعضی دیگرند و خداوند بسیار شنوا و بسیار دانا است. ای بریده! آیا ندانسته ای که حقّ علی بسیار بیشتر از کنیزی است که برگرفته است؟ او ولیّ شما بعد از من است.

16) ابن جریر آن را در تهذیب الاثار نقل کرده و از نظر او صحیح است. خطیب گفت: به این معنی از غیر او ندیدم.

این حدیث را گروهی از پیشوایان نقل و بر آن اعتماد کرده اند که آخرین آنان سبکی و سیوطی است. و ابن أسبوع أندلسی آن را در الشفاء آورده، چنانکه در الاکتفاء نقل کرده است.

17) این لفظ در حدیث های گروهی از صحابه با نقل های بسیار و ضعیفی آمده است که در

ص: 198

مجموع، باعث تقویت آن می شود. به هر حال با این همه روایت های اثبات شده نیازی به آنها نیست. از بزرگان متاخری که بر وارد شدن آن قاطع هستند، حافظ ابن حجر در الاصابة و حافظ فارسی در القعدالثمین است.

18) نویسنده القرة گوید: افزوده «و او ولیّ شما بعد از من است» و مانند آن، ساختگی و از دگرگونی های شیعه می باشد.

سخن این شخص نزد خردمندان شگفت انگیز است. در حالی که پنجاه برگ پیش از آن در پاسخ های طوسی این حدیث را آورده است، آن هم از حدیث ترمذی که ذکر شد. و ترمذی به واقع به نیکو بودنش تصریح دارد و با شرط او صحیح است. البته کتابش از کتاب هایی است که نویسندگانش - همانگونه که نویسنده القرة فی الحجة گفته - به ثقه بودن، عدالت، حفظ و ژرف اندیشی در رشته های مختلف حدیث شهرت دارند، و در کتاب هایشان به آنچه برخود شرط کردند به سهل انگاری نسبت به آن رضایت نداده اند. لذا آیندگان آن ها را پذیرا شدند. تا پایان آنچه گفته است. از خداوند درخواست عافیت می کنیم.»(1)

شرح حال حسن زمان

این استاد، معاصر نویسنده عبقات می باشد و ایشان او را چنین توصیف کرده است:«عارف شناسای بزرگوار در عصر و دوران خودش، حسن زمان، یگانه دورانش و نیکوکار زمان خویش.»

ص: 199

ثقه بودن أجلح و رد کردن نکوهش او به علت شیعه بودنش

دهلوی برای تضعیف حدیث ولایت گوید:

چون در سندش أجلح است که شیعه و در روایتش متهم است.

گویم:

این سخن از چندین وجه خدشه دارد و اشکال هایی استوار بر آن وارد است:

1_ یحیی بن معین او را ثقه دانسته است.

پیشوای منتقدان یحیی بن معین او را ثقه شمرده است. مّزی گوید: «عباس الدوری از یحیی بن معین آورده که او ثقه است.»(1)ابن حجر گوید: «ابن معین گفت: صالح است، و یک بار گفت: ثقه است، و یک بار گفت: مشکلی ندارد.»(2)

شرح حال یحیی بن معین

بعضی گفته ها در منقبت ها و نیک نامی های یحیی بن معین یادآوری می شود تا تشکیک درباره اجلح فرو افتد، پس از این که یحیی بن معین او را ثقه دانسته است:

سمعانی گوید: «أبوزکریا یحیی بن معین بن عون بن زیاد بن بسطام المرّی، مرة غطفان، از مردم بغداد، پیشوایی ربانی، عالم، حافظ، استوار، با دقت بود. در جرح و تعدیل به او رجوع می شد...

برخی از دوستانش که از او روایت کردند: احمدبن حنبل، أبوخیثمه، محمدبن اسحاق صنعانی، محمدبن اسماعیل بخاری، أبوداود سجستانی، عبدالله بن احمدبن حنبل و دیگران.

دانش دانشمندان به او پایان یافت، تا جایی که احمدبن حنبل گفت: اینک اینجا مردی است که خداوند او را برای این مقام و منزلت آفرید و دروغ دروغگویان را می نمایاند. یعنی یحیی بن معین. علی بن مدینی گوید: از زمان آدم تاکنون کسی را نمی شناسم که به اندازه یحیی بن معین حدیث نوشته باشد. ابوحاتم رازی گوید: اگر بغدادی را دیدی که احمدبن حنبل را دوست می دارد، بدان که او دارای سنتی است و اگر دیدی یحیی بن معین را دشمن می دارد، بدان که بسیار دروغگوست.

ولادتش در دوران خلافت ابوجعفر (دوانیقی)، اواخر سال 158 بود... و شب 23 ذیقعده سال

ص: 200

233 درگذشت.»(1)

در جلد حدیث مدینة العلم شرح حال یحیی بن معین را به تفصیل آوردیم.

2_ احمدبن حنبل او را ثقه دانسته است.

احمدبن حنبل در ثقه دانستن أجلح گوید: «أجلح بسیار به فطربن خلیفه نزدیک است.» المزّی و ابن حجر عسقلانی در شرح حال أجلح، آن را از عبدالله بن احمد، از پدرش، روایت کرده اند.(2)

شکی نیست که فطربن خلیفه نزد احمدبن حنبل ثقه است. ذهبی گوید:

«فطربن خلیفه مخزومی، حناط، از أبوالطفیل و عطاء شیبی و غلامش عمروبن حریث صحابی از مجاهد و شعبی و گروهی روایت می کند. و از او قطان، یحیی بن آدم، قبیصة و گروهی روایت می کنند شصت حدیث از اوست. او شیعه، نیرومند بسیار راستگو است. احمد و ابن معین او را ثقه دانسته اند. سال 153 درگذشت.»(3)

ابن حجر گفت: «عبدالله بن احمدبن حنبل به نقل از پدرش گفت: ثقه و در حدیث درستکار است.»(4)

پس أجلح نزد احمدبن حنبل، ثقه است.

3_ فلاّس او را ثقه دانسته است.

أجلح نزد عمربن علی فلاّس، در حدیث مستقیم، بسیار راستگو است. ابن حجر عسقلانی در شرح حال او آورده است: «عمربن علی گفت: در آغاز سال 145 درگذشت، او مردی از بجیله در حدیث مستقیم و بسیار راستگوست. گفتم: او از بجیلة نیست.»(5)

شرح حال فلاّس

فلاس از بزرگان سرشناس است. این خلاصه ای از گفته های بزرگان قوم در شرح حال اوست:

1_ سمعانی: «أبوحفص عمربن علی بن بحر بن کُنَیز سقا فلاّس _ در حرف فاء، او را آوردم. یکی از پیشوایان مسلمانان از مردم بصره است. سالهای 216، 224 و 236 به اصفهان آمد و در آن شهر حدیث گفت. عفان بن مسلم از او روایت کرد. درباره اش از ابوزرعه رازی پرسیدند. گفت: او از

ص: 201

تک تازان حدیث است. حجاج بن شاعر گوید: اهمیت نمی دهد که از محفوظات عمروبن علی بگیرد یا از نوشته هایش. ابومسعود رازی می گفت: کسی را نمی شناسم با دقت تر از أبوحفص که اینجا آمده باشد.»(1)

2_ ذهبی گوید: «حافظ، پیشوای مورد اعتماد، أبوحفص باهلی بصری صیرفی، فلاّس، از بزرگان. تولدش بعد از سال 160. از یزید زریع، عبدالعزیزبن عبد الصمد عمّی، سفیان بن عُیینه، معتمر بن سلیمان و همردیفان آنان حدیث شنید و افزود و دقت کرد نیکو، و نیکویی آورد.

از او حدیث نقل کردند: شش نفر (صاحبان صحاح)، نسائی با واسطه، عفان که از اساتیدش بود، أبوزرعة، محمدبن جریر، ابن صاعد، محاملی، أبوروق هزانی و افرادی دیگر.

نسائی گوید: ثقه، حافظ، دارای حدیث است. ابوحاتم گفت: از علی بن مدینی ثقه تر بود. عباس عنبری گفت: حدیث را جز از او نیاموختم. حجاج بن شاعر گفت: عمربن علی اهمیت نمی دهد از محفوظات یا از کتابش حدیث نقل کنم. أبوزرعه گفت: او از تکتازان حدیث است. در بصره از او و ابن مدینی و شاذکونی حفظ کننده تر ندیدیم.

فلاّس گفت: کودکی زیبا بودم که در مجلس حمادبن زید حاضر شدم. مردی گونه ام را گرفت، فرار کردم و دیگر بازنگشتم.

ابن اشکاب گفت: مانند فلاس ندیدم، هر چیز را به نیکویی داشت.

و از اوست که گفت: هرگز یک فلاس نبودم.»(2)

ذهبی شرح حال او را در سیر اعلام النبلاء آورده و چنین توصیف می کند: «حافظ، پیشوای نیکو رفتار کننده ناقد. سپس جملاتی درباره اش آورده است.(3)

ذهبی در العبر هم او را چنین توصیف می کند: «حافظ، از بزرگان»(4)

3_ هم چنین یافعی(5)، ابن حجر(6)، و سیوطی(7) شرح حالش را آورده اند.

4_ عجلی ثقه اش دانسته است.

احمدبن عبدالله عجلی او را ثقه دانسته است. مزّی آورده است: «احمدبن عبدالله عجلی: اهل کوفه و ثقه است.»(8) ابن حجر گوید: «عجلی گفت: کوفه ای ثقه است.»(9) سیوطی بعد از سخن ابن

ص: 202

جوزی درباره أجلح گفت: «گفتم آن چهار نفر برایش روایت کردند و ابن معین و عجلی او را ثقه دانسته اند.»(1)

شرح حال عجلی

عجلی نیز از پیشوایان بزرگ حافظان است که در جرح و تعدیل به او رجوع می شود.

1_ سمعانی گوید: «أبوالحسن احمدبن عبدالله بن صالح بن مسلم عجلی، اصلش از کوفه است و در بغداد بزرگ شد. در بغداد و کوفه و بصره حدیث شنید... حافظ، دیندار و صالح بود، به سرزمین مغرب منتقل شد و در أطرابلس سکونت کرد. حدیث او آنجا منتشر شد.

پسرش ابومسلم صالح از او روایت کرد و یادآور شد که در سال 257 از او حدیث شنید. به احمدبن حنبل شباهت داشت. حرکتش به سوی مغرب روزهای فتنه و دشواری احمدبن حنبل بود. در کوفه سال 182 زاده شد و سال 261 درگذشت. قبرش بالای ساحل در اطرابلس و قبر پسرش صالح نیز در کنار اوست.»(2)

2_ ذهبی گوید: «عجلی، امام، حافظ، پیشوا... پسرش صالح در کتابش پیرامون جرح و تعدیل، از او حدیث نقل کرده است. کتابی سودمند بوده و دلالت بر حفظ گسترده او دارد. عباس الدوری یادش کرده و گوید: او را مانند احمد و یحیی بن معین به شمار می آوریم.»(3)

در کتاب العبر هم بدین گونه آورده و گفته الدوری را نقل کرده است. (4)

ذهبی در کتاب سیر أعلام النبلاء چنین توصیف می کند: «امام، حافظ، ناقد، یگانه، پارسا». کتابش در جرح و تعدیل را یاد کرده و ستوده است. سپس بعضی از گفته های بزرگان درباره عجلی و ستایش از او را آورده است.(5)

5_ فسوی او را ثقه دانسته است

یعقوب بن سفیان فسوی به صراحت او را ثقه دانسته است، هر چند سخن خود را نقض کرده و کلامش را سست نموده است. ابن حجر گوید: یعقوب بن سفیان گفت: «ثقه است ولی حدیثش سست است.»(6)

ص: 203

شرح حال فسوی

فسوی از بزرگان مورد اعتماد این گروه است

1_ سمعانی گوید: «فسوی - با فتح ف و سین - که منسوب است به فسا از شهرهای فارس.

گروهی از دانشمندان و جهانگردان از آن برخاسته اند، از جمله أبویوسف، یعقوب بن سفیان بن جوان فسوی فارسی. از پیشوایان بزرگ بود، از آنان که جمع حدیث کرد، و به مشرق و مغرب سفر کرد و بسیار کتاب نوشت، همراه با پارسایی، عبادت و پایداری در سنت.

به عراق، حجاز، شام، الجزایر و مصر سفر کرد و درباره عبیدالله بن موسی نوشت. ابومحمدبن درستویه نحوی از او روایت کرد.

در 23 رجب سال 277 درگذشت.»(1)

2_ ذهبی گوید: فسوی حافظ، امام، حجت... از او نقل کرده اند: ترمذی، نسائی، ابن خزیمه، أبوعوانه، ابن ابی حاتم، محمدبن حمزة بن عمار، عبدالله بن جعفر بن درستویه نحوی و دیگران. سی سال در مسافرت گذراند.

أبوزرعه دمشقی گوید: یعقوب بن سفیان - از مردان شریف - بر ما وارد شد، مردم عراق از دیدن مانندش ناتوان اند.

گفته شده که: از عثمان _ رضی الله عنه _ بدگویی می کرد، ولی این نسبت صحیح نیست.»(2)

در کتاب «العبر» آمده است: «امام حافظ یعقوب بن سفیان، یکی از پایه های حدیث، صاحب مشیخه و تاریخ.»(3)

و در کتاب سیر أعلام النبلاء است: «فسوی، امام، حافظ، حجت، جهانگرد و محدث سرزمین فارس...»(4)

6- ابن عدی او را ثقه دانسته است

ابن عدی نویسنده الکامل - کتاب مشهور در جرح و تعدیل - او را به راستگویی و استقامت در حدیث توصیف کرده و می افزاید که مطلقا از او حدیث ناشناخته ای ندیده است... مزّی در شرح حال أجلح گوید:

«احمدبن عدی گفت: او را حدیث های شایسته ای است، کوفی ها و دیگران از او روایت می کنند، از او حدیث ناشناخته و متجاوز از حد، اسناداً و متناً ندیدم. البته از شیعیان کوفه به شمار

ص: 204

می آید و نزد من بسیار راستگو، و حدیثش راست و درست است.»(1)

ابن حجر گوید: «ابن عدی گفت: او را حدیث های درست و صحیحی است. کوفی ها و دیگران از او روایت می کنند، و از او حدیث ناشناخته و متجاوز از حد، اسناداً و متناً ندیدم. البته از شیعیان کوفه به شمار می آید و نزد من راست حدیث و بسیار صادق است. و شریک به نقل از أجلح گفته است: کسی ابوبکر و عمر را ناسزا نگفت مگر این که کشته شد یا از فقر مرد.»(2)

شرح حال ابن عدی

نزد آنان ابن عدی از پیشوایان اهل جرح و تعدیل است که به او رجوع می شود.

1_ ذهبی گوید: «ابن عدی، امام،حافظ بزرگ، ابواحمد عبدالله بن عدی بن عبدالله بن محمدبن مبارک جرجانی که به «ابن القطان» هم شناخته می شود، نویسنده کتاب الکامل فی الجرح و التعدیل، یکی از بزرگان بود...

از او روایت کرد: استادش ابوالعباس بن عقده، أبوسعد مالینی، حسن بن رامین، محمدبن عبدالله بن عبد کویه، حمزة بن یوسف سهمی، أبوالحسین احمد بن عالی و دیگران.

درباره ارزیابی رجال نوشت، و شناسای علت ها (مشکلات احادیث) است. ابوالقاسم ابن عساکر گفت: او ثقه بود.

حمزه سهمی گفت: از دار قطنی تقاضا کردم کتابی درباره ضعفا بنویسد. گفت مگر کتاب ابن عدی را نداری؟ گفتم: آری. گفت: آن بسنده است و بر آن نمی توان افزود. گفتم: ابن عدی پیرامون باب های مختصر المزنی کتابی به نام الانتصار نوشته است.

حمزه سهمی گفت: او حافظ و با دقت بود و در دورانش کسی مانند او نبود. در روایت حدیث ها یگانه شد. از آن ها به دو پسرش عدی و أبوزرعه بخشید، لذا آن دو به کمک علم او، در این علم، یگانه زمان شدند.

خلیلی گفت: در حفظ و بزرگواری بی نظیر بود. از عبدالله بن محمد حافظ پرسیدم: از ابن عدی و ابن قانع کدام یک بیشتر حافظ بودند؟ گفت: دکمه پیراهن ابن عدی در نظر من، حافظ تر از عبدالباقی ابن قانع است.

خلیلی گفت: شنیدم حافظ احمدبن ابی مسلم می گوید: مانند احمد کسی را حاکم ندیدم و به من گفت: حفظ کردن ایشان از روی تکلف و حفظ کردن ابن عدی از روی سرشت بود. معجم او افزون

ص: 205

از هزار استاد شد.

حمزه بن یوسف گفت: ابواحمد در جمادی الآخرة سال 365 درگذشت و امام ابوبکر اسماعیلی بر او نماز گزارد.»(1)

2_ ابن اثیر گوید: «ابواحمدبن عدی جرجانی در این سال (355) در جمادی الآخرة درگذشت و امامی مشهور بود.»(2)

3_ یافعی گوید: «در آن سال (355)، درگذشت حافظ بزرگ أبواحمد، عبدالله بن محمد قطان جرجانی، نویسنده الکامل فی الجرح است.»(3)

4_ سیوطی گوید: «ابن عدی، امام، حافظ بزرگ... نویسنده الکامل فی الجرح و التعدیل، یکی از بزرگان است....»(4)

5_ مناوی گوید: «أبواحمد عبدالله جرجانی است. یکی از حافظان سرشناس که گرد شهرها گشتند و از رختخواب هجرت کردند و شب زنده داری را پیگیر شدند و عادات مردم را وانهادند، به دنبال دانش جویی. از جمعی و دیگران روایت کرد. از او روایت کردند: أبوحامد اسفراینی و أبوسعید مالینی. بیهقی درباره اش گفت: حافظ با دقت که در دورانش مانند او کسی نبود. ابن عساکر گفت: ثقه است سال 365 در سن هشتاد و هشت سالگی درگذشت.

کتاب الکامل را در شناسایی ضعفا نوشت که یکی از اصول مورد رجوع است. معنا و اسمش با هم مطابقت یافتند و لفظش موافق محتوایش شد، از چشمه اش جویندگان بهره گرفتند، و به گواهی او حاکمان حکم کردند، و به گفته های او پیشینیان و متاخّران بازگشتند.»(5)

7_ حاکم حدیث او را صحیح می داند و بر آن تأکید می کند

1) حاکم گفت:

«ما را حدیث کرد احمدبن اسحاق فقیه از ابوالمثنی، از مسدد، از یحیی القطان، از أجلح، از شعبی، از عبدالله بن خلیل، از زیدبن أرقم که گفت: خدمت پیامبر نشسته بودم که مردی از اهل یمن نزد ایشان آمد و گفت: سه نفر از اهل یمن نزد علی برای شکایت آمدند در مورد فرزندی که در پی همبستر شدن آنان با زنی در یک طُهر متولد شده بود. او به دو نفر از آنان گفت: خوش باشد این فرزند برای این. آن دو گفتند: نه. سپس به دو نفر گفت: خوش باشد این فرزند برای این. گفتند: نه.

ص: 206

سپس فرمود شما با هم مخالفت می کنید، من میان شما قرعه می اندازم، هر یک که قرعه به نامش افتاد پسر از آنِ اوست و دیه را به دو دوستش بپردازد. میان آنان قرعه کشید. پسر را به آنی داد که قرعه به نامش افتاد. رسول خدا خندیدند به گونه ای که دندانهای آسیاب عقلشان نمایان شد.

حاکم می افزاید: دو شیخ (بخاری و مسلم) بر ترک احتجاج با اجلح بن عبدالله الکندی همداستان اند، و این به جهت یک حدیث او است که از عبدالله بن بریده آورده است. سه تن از افراد ثقه در آن حدیث او را پیروی کرده اند. بنابراین این حدیث صحیح است گرچه بخاری و مسلم، آن را نقل نکرده اند.»(1)

2) حاکم گفت: «مرا خبر داد عبدالله بن محمدبن موسی العدل، از محمدبن ایوب از ابراهیم بن موسی، از عیسی بن یونس،از أجلح از شعبی، از عبدالله بن خلیل، از زید بن ارقم که گفت: در حالی که خدمت رسول خدا بودم مردی از اهل یمن نزد ایشان آمد و با حضرتش سخن گفت و به او خبرهایی داد. گفت: ای رسول خدا، سه نفر نزد علی آمدند و در مورد پسری شکایت آوردند که در پی مجامعت با یک زن در یک طُهر متولد شده بود. به دو نفر گفت: دل به این پسر خوش دارید. سپس گفت: شما شریک های مخالف یکدیگر هستید. من میان شما قرعه می اندازم، هر کدام قرعه به نامش افتاد، پسر از آنِ اوست و باید یک سوم دیه را به دو دوستش بپردازد. میان آنان قرعه انداخت، قرعه به نام یکی از آنان افتاد و پسر را به او داد. پیامبر صلی الله علیه و سلم خندیدند تا این که دندانهای آسیاب _ یا گفت: دندان های عقلشان نمایان شد.

3) ما را حدیث کرد علی بن جمشاد از بشربن موسی، از حمیدی از سفیان، از أجلح، به این حدیث و بر آن افزوده است: پیامبر فرمود: در مورد آن، چیزی نمی دانم جز آنچه علی گفت.

حاکم گوید: این حدیث اسنادش صحیح است گرچه نقلش نکرده اند. و با روایت ابن عیینه، حدیث تاکید بیشتری یافته است. و ابواسحاق سبیعی در این روایت، أجلح را پیروی کرده است.(2)

4) «ما را خبر داد علی بن محمدبن دحیم شیبانی، از احمدبن حازم غفاری از مالک بن اسماعیل نهدی، از اجلح از شعبی از عبدالله بن خلیل، از زید بن أرقم که گفت: پیامبر علی را به یمن فرستاد. سه نفر که نسبت به پسری با یکدیگر کشمکش داشتند، نزد او آمدند. هر یک مدعی بود که پسر به او تعلق دارد. با دو نفرشان خلوت کرد و گفت: آیا دل خوش می شوید به آن دیگری؟ گفتند: نه. با دو نفر خلوت کرد و همان سخن را به آن دو گفت. گفتند نه، گفت: شما شریک های مخالف یکدیگرید و من میان شما قرعه می اندازم. قرعه کشی کرد و پسر را برای یکی از آنان قرار داد و از

ص: 207

او دو سوم دیه را برای دو نفر دیگر غرامت گرفت. این جریان را برای رسول خدا بیان کرد. حضرت خندیدند تا این که دندان های عقلشان نمایان شد.

حاکم گوید: بخاری و مسلم از أجلح بن عبدالله کندی اعراض کرده اند، در حالی که در روایاتش حدیث متروک وجود ندارد. بلکه تنها عاملی که سبب این برخورد با او شده، مذهب اوست.»(1)

8_ ابن حجر گوید: بسیار راستگوست

ابن حجر عسقلانی گوید: «أجلح بن عبدالله بن حجّیة، کنیه او: أبوحجّیة کندی، نامش را یحیی نیز می دانند، بسیار راستگو و شیعه است، از طبقه هفتم است سال 45 [= 245] درگذشت.»(2)

پس نزد ابن حجر بسیار راستگو و از طبقه هفتم است، یعنی در طبقه بزرگان اتباع تابعین مانند مالک وثوری قرار دارد، همان گونه که در آغاز کتاب در بیان طبقه آورده است.

9_ او از رجال کتاب های چهارگانه است

اجلح از رجال صحیح ابوداود، صحیح ترمذی، صحیح نسائی و صحیح ابن ماجه است. همانگونه که در رمزِ قرار داده شده بر نامش در تهذیب التهذیب و تقریب التهذیب و دیگر کتاب های رجالی آمده است. سیوطی می گوید: «آن چهار نفر از او روایت کرده اند.»

بزرگان قوم تصریح کرده اند که رجال کتاب های صحیح، عادل و پیراسته اند و همگی را از اهل پرهیزکاری و دیانت می دانند...

10_ پیشوایان حدیث از او روایت کرده اند

پیشوایان بزرگ سرشناس مانند شعبه، سفیان ثوری، ابن مبارک و طبقه آنان، از او روایت کردند. ابن حجر گفت:

«و از او روایت کرده اند: شعبه، سفیان ثوری، ابن مالک، ابواسامه، یحیی القطان، جعفربن عون و دیگرانشان»(3)

روایت ثقه عدل، از یک شخص، بدان معنی است که آن شخص نیز ثقه و عدل است. ابن حجر مکی بر این اساس، خواستار ثابت کردن فضیلتی برای معاویه است. و این است کلامش در بیان فضیلت های خیالی مورد ادعایش:

ص: 208

«از جمله [عوامل فضیلت معاویه:] شرافت بهره گیری از بزرگان صحابه و تابعین را به دست آورد. و بسیاری از بزرگان صحابه و تابعین، شرافت دریافت از او را به دست آوردند... پس با درنگ و تامل در این پیشوایان که پیشوایان اسلام هستند و از او روایت کرده اند، خواهی دانست که او مجتهدی والا و فقیهی برجسته بود.»(1)

بدین ترتیب روایت شعبه و ثوری و همانند آنان از أجلح، دلیلی بر پیشوایی و بزرگواری أجلح است.

ذهبی در شرح حال ابوالعباس عذری احمدبن عمر اندلسی متوفای سال 478 گوید:

«و از بزرگواریش این که دو پیشوای اندلس _ ابن عبدالبر و ابن حزم - از او روایت کرده اند.»(2)

و مانند آن گفته مقری مالکی در شرح حال ابوالولید باجی است، آنجا که گوید:

«و از افتخارات او این که دو حافظ مغرب و مشرق - ابوعمربن عبدالبر و خطیب ابوبکر بن ثابت بغدادی - از او روایت کرده اند و این دو برایتان بسنده است...»(3)

هم چنین ابن قیم جوزیه آشکارا می گوید که تنها روایت یک عادل از دیگری، عادل شمردن است و آن یکی از دو قول در این مساله است، و این یکی از دو روایت از احمدبن حنبل است... او پس از کلامی گوید: «یکی از دو قول چنین است: تنها روایت یک عادل از دیگری، عادل شمردن اوست هر چند که به عادل بودن آن شخص تصریح نکرده باشد، همانگونه که یکی از دو روایت از احمد چنین است.»(4)

11_ روایت شعبه از او که جز از ثقه روایت نمی کند

از گفته عسقلانی دانستید که شعبه بن حجاج یکی از کسانی است که از أجلح روایت می کند. و این گروه آورده اند که شعبه جز از ثقه روایت نمی کرده است. حدیثی آورده اند به این مضمون: «هر کس قبر مرا زیارت کند، شفاعتم بر او واجب می شود». سبکی این حدیث را صحیح شمرده است با تمسک به گفته طرف خود در مناظره، یعنی ابن تیمیه، چرا که وی گروهی را نام می برد - از جمله شعبه - که جز از ثقه روایت نمی کنند. سبکی گوید:

«موسی بن هلال گفت: ابن عدی گفت: امیدوارم مشکلی نداشته باشد. اما گفته ابوحاتم رازی که او را ناشناخته می داند، ضرری به او نمی رساند. او مجهول بودن شخص یا مجهول بودن توصیف

ص: 209

را خواستار است. اگر مجهول بودن شخص را خواستار بوده -که غالب اصطلاح این گروه در این اطلاق است - این امر از او مرتفع است، چون از او روایت کرده اند احمدبن حنبل، محمدبن جابر محاربی، محمدبن اسماعیل أحمسی، أبوامیه محمدبن ابراهیم طرسوسی، عبید بن محمد رزاق، فضل بن سهل، و جعفربن محمد مروزی، و حال آن که با روایت دو نفر مجهول بودن شخص منتفی می شود، روایت هفت نفر.

و اگر مجهول بودن توصیف را خواسته، روایت احمد مقامش را بالا می برد، به ویژه گفته ابن عدی درباره اش. و از اساتید احمد که او را یاد کرده اند ابوالفرج ابن جوزی، و أبواسحاق صریفینی است. احمد جز از ثقه روایت نمی کرد و مخالف (ابن تیمیه) بر این مطلب تصریح می کند در کتابی که در ردّ بر علی البکری نوشته است پس از ده جزوه از او، و گوید: علمای حدیث که قائل به جرح و تعدیل هستند، دو گروه اند: یکی آنان که جز از کسانی که به نظر خودشان ثقه باشند، روایت نمی کنند مانند مالک، شعبة، یحیی بن سعید، عبدالرحمن بن مهدی، احمدبن حنبل، و همچنین بخاری و همانند آنها...»(1)

از این سخن سبکی که برای ثقه شمردن موسی بن هلال به آن احتجاج کرده، به روشنی ثقه بودن اجلح نیز نمایان می شود، چون او از مشایخ شعبه است که او جز از ثقه روایت نمی کند.

12_ روایت احمد از او، که احمد جز از ثقه روایت نمی کند

اجلح، از مشایخ احمد بن حنبل در کتاب مسند است، بلکه احمد حدیث ولایت را از او نقل و در این کتاب روایت کرده و - همان گونه که از پیش خوانده اید - گوید:

«ما را حدیث کرد ابن نمیر، از أجلح کندی، از عبدالله بن بریده از پدرش بریده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و سلم دو گروه به یمن فرستاد...»

احمد در المسند، مدّعی است که تنها از کسی روایت می کند که راستگویی و دیانتش نزد او ثابت شده باشد. سبکی در طبقاتش از ابوموسی مدینی نقل می کند که در مسند، فقط از کسی نقل می کند که نزد او راستگویی و دیانتش ثابت شده باشد نه کسی که در امانتش خدشه ای باشد. أبوموسی گفت: آنچه امام احمد در مسندش به ودیعت نهاده، در اِسناد و متن آن احتیاط کرده است و تنها آنچه سندش صحیح بوده آورده است. دلیل آن خبری است که ابوعلی حداد آورده از ابونعیم، ابوالحسین و ابن المذهب، هر سه از قطیعی از عبدالله از پدرش از محمدبن جعفر، از شعبه، از

ص: 210

ابوالتیاح از ابوزرعه از ابو هریره از پیامبر که فرمودند: این قبیله از قریش امتم را به هلاکت می رساند. گفتند: ای رسول خدا! ما را چه فرمان می دهی؟ فرمود: مردم از آنان کناره گیری می کردند.

عبدالله گفت: پدرم در بیماریش که درگذشت، به من گفت: بر این حدیث خط بکش، که بر خلاف حدیث های رسیده از پیامبر است، این خبر با وجود ثقه بودن رجال إسنادش، چون لفظش بر خلاف معمول حدیث های مشهور و خارج از آنها بود، فرمان خط کشی و روی گرداندن از آن داد. و این دلیلی است بر آنچه گفتیم».(1)

13- نسائی از او روایت کرد با آن که شرطش از شرط شیخین شدیدتر است.

نسائی در صحیحش از او نقل کرده است، همانگونه که در تهذیب التهذیب و تقریب التهذیب و کتاب های دیگر آمده است، همانگونه که از عبارت سیوطی در اللئالی المصنوعه دانستید. و نسائی درباره رجال، شرطی شدیدتر از شرط بخاری و مسلم دارد.

ذهبی گوید: ابن طاهر گفت: از سعدبن علی زنجانی درباره شخصی پرسیدم. او را ثقه معرفی کرد. گفتم: نسائی او را تضعیف کرده است! گفت: فرزندم، ابوعبدالرحمن در رجال، شرطی شدیدتر از شرط بخاری و مسلم دارد.»(2)

سبکی آن را در طبقات خود و صفدی در وفیات خود در شرح حال نسائی نقل کرده اند.

ابن حجر عسقلانی در النکت علی علوم ابن الصلاح اشاره می کند که نسائی از کسانی که همگان بر کنارگذاشتن آنان اجماع دارند، نقل نمی کند. ابن حجر گوید: «بساراویانی که ابوداود و ترمذی از آنان نقل کرده اند، اما نسائی از نقل حدیث از آنها دوری جسته است، بلکه از نقل حدیث از برخی رجال شیخین هم خودداری می کند، تا آنجا که بعضی حافظان گفته اند: شرط او در رجال، قوی تر از شرط بخاری و مسلم است».

شرح حال سعد زنجانی

سعدبن علی زنجانی که این مطب را از او نقل کرده اند، از حافظان بزرگ و ناقدان و منتقدان مشهور است:

1_ سمعانی گوید: «ابوالقاسم سعدبن علی بن محمد زنجانی، شیخ حرم در دوران خودش، جلیل

ص: 211

القدر، عالم، پارسا بود و مردم به او تبرک می جستند تا آنجا که فرد حسود نسبت به او، به امیر مکه گفت: مردم دست زنجانی را بیشتر از حجر الاسود می بوسند!... سال 470 در مکه درگذشت.»(1)

2_ ذهبی گوید: «زنجانی، امام، مورد اعتماد، حافظ، پیشوا... أبوسعد سمعانی گفت: از یکی از مشایخ خود شنیدم که می گفت: جدت ابوالمظفر تصمیم گرفت که ساکن مکه در همنشینی امام سعد شود، شبی مادرش را در خواب دید گویی سرش را برهنه کرده و می گوید: فرزندم به حقی که بر تو دارم، باید به مروبازگردی، که من طاقت فراق تو را ندارم. غمناک بیدار شدم و گفتم: با سعدبن علی مشاوره می کنم، نزد او رفتم و به علت ازدحام نتوانستم با او گفتگو کنم، وقتی به پاخاست، او را دنبال کردم. به من رو کرد و گفت: ای ابوالمظفر پیرزن منتظر توست. و وارد خانه شد. دانستم با اطلاع از فکرم سخن گفت، پس در آن سال بازگشتم.

او حافظ، با دقت، پارسا، بسیار عبادت کننده، دارای کرامت ها و نشانه ها بود. اگر به حرم وارد می شد مطاف خلوت می شد و دستش را بیشتر از حجرالاسود بوسیدند.

ابن طاهر - ضمن آنچه سلفی از او شنید _ گوید: شنیدم حبّال می گفت: ما سعدبن علی داشتیم که روی زمین در دوران او، کسی مانندش نبود.

شنیدم حافظ محمدبن فضل همین مطلب را می گفت.

حافظ محمدبن طاهر گفت: مانند زنجانی ندیدم...»(2)

14_ برخی از پیشوایان حدیث، شیعه بودند

تشیع میان پیشوایان بزرگ حدیث بسیار شایع است. اگر تشیع مورد نکوهش بود، لازم بود حدیث های همگی آنان کنار گذاشته شود. ابن قتیبه گوید: «شیعه: حارث الاعور، صعصعة بن صوحان، أصبغ بن نباته، عطیه عوفی، طاووس، أعمش، أبواسحاق سبیعی، أبوصادق، سلمه بن کهیل، حکم بن عتیبة، سالم بن ابی الجعد، ابراهیم نخعی، حبة بن جوین، حبیب بن ابی ثابت، منصور بن معتمر، سفیان ثوری، شعبة بن حجاج، فطربن خلیفه، حسن بن صالح بن حی، شریک، أبواسرائیل ملائی، محمدبن فضیل، وکیع، حمید رواسی، زیدبن حباب، فضیل بن دکین، مسعودی أصغر، عبیدالله بن موسی، جریربن عبدالحمید، عبدالله بن داود، هشیم، سلیمان تیمی، عوف اعرابی، جعفر ضبیعی، یحیی بن سعید قطان، ابن لهیعة، هشام بن عمار، مغیرة صاحب ابراهیم، معروف بن خربوذ، عبدالرزاق، معمر، و علی بن جعد.»(3)

ص: 212

پس اگر ابراهیم بن نخعی، سفیان ثوری، شعبة ،شریک و یحیی بن سعید قطان و همانند آنان شیعه باشند، چه اشکالی دارد که اجلح هم مانند آنان شیعه باشد؟ تشیع موجب ضعف راوی نیست، وگرنه سنگی بر روی سنگی نمی ماند و فساد بسیار بزرگی آشکار می شود که نمی توان دفع کرد.

15_ تصریح ذهبی به وجوب پذیرش روایت راوی شیعه

ذهبی تصریح می کند که تشیع در تابعین و تابعین آنان فراوان است، همراه با دیانت، پارسایی و راستگویی. و چنانچه حدیث این گروه از بین برود، بسیاری از آثار نبوی از میان می رود و این مفسده آشکاری است. در شرح حال أبان بن تغلب کوفی گوید:

«أبان بن تغلب کوفی، شیعه قوی ولیکن بسیار راستگوست، پس راستگویی او به سود ما و بدعتش به زیان اوست. احمد، ابن معین، و أبوحاتم او را ثقه شمرده اند. ابن عدی او را نام برده و گوید: اهل غلو بود. [سعدی] جوزجانی گفت :از حق دوری کرده و آشکارا کلام خود را می گوید. سؤال: چگونه ثقه شمردن بدعت گذاری را روا دانستند، در حالی که حد و مرز ثقه بودن، عدالت و استواری است، پس چگونه عادل خواهد بود کسی که بدعتی دارد؟

پاسخ چنین است: بدعت بر دو گونه است، بدعت کوچک مانند غلو تشیع، یا تشیع بدون گزافه گویی و تحریف که این در تابعین و تابعین آنان فراوان است. و همراه با دین، پارسایی و صداقت است. اگر حدیث اینان رد شود، بسیاری از آثار نبوی از بین می رود و این مفسده آشکاری است.

دیگری بدعت بزرگ است، مانند تشیّع کامل و غلوّ در آن و کاستن از مقام ابوبکر و عمر رضی الله عنهما و دعوت به این امر. به این گونه احتجاج نمی شود و کرامتی هم نیست. به علاوه، اکنون مردی صادق و مأمون به این صفت در ذهن ندارم، بلکه دروغگویی شعارشان و تقیه و نفاق روپوش آنان است.»(1)

بر این اساس، اگر تشیعی در أجلح باشد، حدیث او را کنار نمی زند. در غیر این صورت بسیاری از آثار نبوی از دست می رود که این مفسده آشکاری است...

16_ سیوطی کلام ذهبی را به پیشوایان حدیث نسبت می دهد

مطلبی که از ذهبی نقل کردیم براساس کلام صریح سیوطی، همان گفته پیشوایان حدیث است. و این سخن او است در رساله اش، إلقام الحجر فی من زکّی سابّ أبی بکر و عمر:

ص: 213

«پیشوایان حدیث - و آخرین آنان ذهبی در میزان الاعتدال - گفته اند بدعت دو گونه است: صغری مانند تشیع، که این در تابعین و تابعین آنان همراه با دین و پارسایی و راستگویی فراوان است و حدیثشان ردّ نمی شود.»

سیوطی این مطلب را در تدریب الراوی نیز آورده است.(1)

پس عیبجویی درباره اجلح به علت تشیع بسیار شگفت انگیز است، با آن که این امر در بسیاری از تابعین و تابعین آنان همراه با دین و پارسایی و راستگویی وجود دارد و مورد قدح نزد پیشوایان حدیث نیست.

17_ جرح مخالف در اعتقاد، پذیرفته نیست

حافظ ابن حجر گوید: «از جمله کسانی که شایسته است در پذیرش عیب گویی او متوقف شد، کسی است که میان او و آنی که از او عیب گویی کرده، به علت اختلاف در اعتقاد، دشمنی باشد.

پس اگر انسان زیرک درباره سرزنش ابواسحاق جوزجانی بر مردم کوفه تأمل کند، شگفتی می بیند، به علت شدت انحرافش در ناصبی بودن و شهرت مردمش به تشیع. می بینی که در سرزنش کسانی که نام می برد، از زبانی تیز و عبارتی رها، کوتاهی نمی کند تا آن جا که افرادی مانند أعمش، أبونعیم، عبیدالله بن موسی و استوانه های حدیث و أرکان روایت را ضعیف می داند. بدین ترتیب این زمانی است که کسی همانندش یا بزرگتر با او معارضه کند و مردی را که ثقه دانسته قبل از توثیق تضعیف کرده باشد.»(2)

در این عبارت، تصریح است به این نکته که سرزنش افرادی مانند أعمش به علت تشیع پذیرفته نیست. همین گونه است أجلح و هر کسی که به علت تشیع سرزنش می شود.

18_ تشیع یعنی محبت علی و مقدّم داشتن او بر صحابه

متن گفته ابن حجر درباره تشیع چنین است:

«تشیع، محبّت علی و مقدّم داشتن او بر صحابه است. هر کس او را بر ابوبکر و عمر مقدم بدارد، غلو کننده در تشیع است و بر او رافضی و دست کم شیعه اطلاق می شود. اگر به آن، علت یا تصریح دشمنی افزوده شود، در رافضی بودن غلوّ کننده است و اگر رجعت به دنیا را باور کند، در مبالغه شدیدتر است.»(3)

ص: 214

بدین گونه اگر أجلح شیعه باشد، فقط دوستدار امیرالمؤمنین است و به جز شیخین، او را بر دیگر صحابه مقدم می دارد. این معنا نزد اهل سنت هرگز موجب جرح و سرزنش نمی گردد. مگر این که مذهب ناصبی ها و خوارج را برگزیند.

19_ مقبلی گوید: هیچ منصفی را توان خارج شدن از تشیع نیست

صالح بن مهدی مقبلی در کتابش (العلم الشامخ) گوید:

«بر دیندار واجب است که جنگ را رها کند و به آنچه می داند سخن بگوید، برای خیرخواهی نسبت به خداوند و پیامبرش و مسلمانان، در حالی که می بیند آنان ستاره پروین و زمین را یکسان می دانند و بندگان آزاد شده را با پیشتازان آغازین همانند نموده اند. شگفتی از محدثان است که می بینند کسی تضعیف می شود مانند شریک قاضی، به این دلیل که در حضورش گفته شد: معاویه بردبار است. گفت: کسی که حق را خوار کند و با علی بجنگد، بردبار نیست. نیز به او گفته شد: آیا به دیدار برادرت فلانی نمی روی؟ گفت :کسی که علیه علی و عمار یاری دهد، برادرم نیست. ای کاش می دانستم به این دو علت، چگونه می شود راوی را ضعیف دانست؟

بعلاوه آنان را نمی بینید که با لعن کردن علی روی منبرها و دشمنی با دشمنانشان، به منبرها جسارت می کنند؟ می بینید که درباره وکیع و همانند او - با آن درجه والای دینی و پارسایی - بدگویی می کنند و گویند اظهار تشیع کرده، در حالی آن که شیعه گری او مانند همان است که از شریک آوردیم. اگر شیعه گری تنها به آن اندازه باشد، به جان خودم هیچ منصفی را توانِ خارج شدن از آن نیست.

به هر حال، شیعه گری افراطی قطعا غلوّ است. محدثان و هر کس دیگر که خود را سنی می خوانند، برای آنکه بدعت آنان را رد کنند، از طرف دیگر بدعت گذاری کردند و چیزی را که خداوند برداشت، پابرجا ساختند و استوار کردند آنچه را که او برداشت.»(1)

بنابراین اگر أجلح شیعه باشد، همانند وکیع و أعمش خواهد بود، و شیعه گری او نباید مورد قدح قرار گیرد، بلکه عیب جویی از او به این علت، مانند عیب جویی از أعمش و وکیع بدعت است.

20_ اگر أجلح شیعه تندروی بود، از او روایت نمی کردند.

استاد نورالحق فرزند استاد عبدالحق(2) در کتاب تیسیر القاری بشرح صحیح البخاری حدیث

ص: 215

بخاری را آورده که گوید: «ما را حدیث کرد حجاج بن منهال، از شعبه، از عدی بن ثابت، از براء که گفت: از پیامبر شنیدم که فرمود: انصار را جز مؤمن دوست نمی دارد، و جز منافق دشمن نمی دارد. هر کس آنان را دوست دارد، خداوند دوستش می دارد. هر کس دشمنشان بدارد، خداوند دشمنش می دارد.»

نورالحق گوید: قسطلانی گفت: عدی بن ثابت ثقه است. او قاضی شیعیان و امام مسجدشان در کوفه بود. شعبه از او روایت کرد و او از بزرگان اهل حدیث است، تا آنجا که او را لقب «امیرالمؤمنین فی الحدیث» دادند. از اینجا دانسته می شود که مذهب و باورهای شیعه در آن دوره، به فساد و فضاحتی که نزد متأخرین آنان است، نبود. گفته شده است: در آن زمان باورشان بیش از این نبوده که علی امیرالمؤمنین را بیش از دیگر پیشوایان دوست می داشتند و قائل به فضیلت، به ترتیبی که اهل سنت می گویند، نبودند. وگرنه چه معنی دارد که یک سنّی خالص را قاضی و به امامت مسجدشان منصوب کنند؟ این نظر که شاید عدیّ بن ثابت نیز این مذهب سخت را در نظر داشته است، احتمالی باطل و گمانی فاسد است. آیا شعبه - که پیشوای اهل سنت و استاد اساتید بخاری است، و محدثان او را لقب امیرالمؤمنین می دادند _ حدیث رسول خدا را از یک شیعه سرسخت روایت می کند؟ هرگز! هرگز!»(1)

این کلام صراحت دارد که روایت از شیعه سرسخت جایز نیست. پس أجلح شیعه سرسخت نیست، وگرنه پیشوایان اهل سنت از او روایت نمی کردند. نهایت امر، بنابر آنچه ذکر شد، وضع أجلح مانند وضع عدیّ بن ثابت خواهد بود. همانگونه که شعبه از عدیّ بن ثابت روایت کرده است و بخاری حدیث او را در صحیحش وارد کرده، هم چنین حدیث أجلح صحیح است و استدلال و احتجاج به آن جایز است.

21_ نسائی شیعه گری می کرد

شیعه گری باعث قدح راوی نیست. کلام آنها در شرح حال نسائی بر این مطلب دلالت دارد که گفته اند: «او شیعه گری می کرد»، در حالی که نسائی از بزرگان پیشوایان ثقه مورد اعتماد آنان است، همانگونه که معروف است و نیازی به بیان ندارد. یکی از کسانی که در شرح حالش گفته «او شیعه گری می کرد»، ابن خلکان است که چنین می گوید: «به سوی دمشق روانه و وارد آن شد. از او درباره معاویه و آنچه از فضائلش روایت شده، پرسیدند. گفت: آیا معاویه راضی می شود که یک سر را در

ص: 216

برابر یک سر خارج کند تا برتر به شمار آید؟ و در روایت دیگری است: که گفت: فضیلتی برایش نمی شناسم جز این که (پیامبر به او فرمود): خداوند هرگز شکمت را سیر نکند. و نسائی شیعه گری می کرد. پی در پی به پهلویش می زدند. تا او را از مسجد راندند. و در روایت دیگری آمده است: به بیضه هایش فشار آوردند و زیر پا گذاشتندش. سپس به رمله برده شد و در آنجا درگذشت.»(1)

اگر شیعه گری سبب قدح و ضعف بود، نسائی را ثقه نمی دانستند و کتابش را یکی از صحاح شش گانه قرار نمی دادندو به آن وصف های والا توصیف نمی کردند.

22_ حاکم شیعه بود

حاکم نیشابوری را نیز شیعه می دانند. ذهبی در شرح حال او گوید: «ابن طاهر گفت:از ابواسماعیل انصاری درباره حاکم پرسیدم. گفت: در حدیث ثقه، ولی رافضی خبیث است. سپس ابن طاهر گوید: او در باطن به شدت نسبت به شیعه متعصب بود. و در مقدم داشتن دو خلیفه و خلافت تظاهر به تسنّن می کرد. از معاویه و خاندانش منحرف بود و آن را آشکار می گفت و عذرخواهی نمی کرد.

ذهبی می افزاید: برگشت او از دشمنان علی آشکار است، اما درباره شیخین، به هر حال، آن دو را بزرگ می دارد، پس او شیعه است نه رافضی»(2)

از سخن ذهبی برمی آید که به نظر او، شیعه گری غیر از رافضی بودن است، و وثاقت و عدالت را خدشه دار نمی کند. هم چنین نمایان می شود که جمع میان شیعه گری و بزرگداشت شیخین امکان دارد. پس تضعیف أجلح به امری که با بزرگداشت شیخین قابل جمع است، جداً عجیب است. بلکه از گفته ابن طاهر، امکان جمع رافضی بودن و وثاقت هم ظاهر شود. پس چگونه شیعه گری به تنهایی باعث عدم پذیرش روایت می شود؟ و دانستید که أجلح فقط به شیعه گری متهم شده است!!

23_ شیعه گری با تسنن منافاتی ندارد

دهلوی گوید: «بدان که شیعیان نخستین، همان گروه سنّی تفضیلی هستند که در گذشته به شیعه ملقب می شدند. اما زمانی که غلو کنندگان و رافضی ها و اسماعیلی ها خود را به این لقب نامیدند و منبع زشتی ها و شرور اعتقادی و عملی بودند، گروه سنّی تفضیلی این لقب را از خود دور کردند، از ترس در هم آمیختگی باطل، آنگاه به اهل سنت و جماعت ملقّب شدند. از این جا روشن می شود آنچه در کتاب های تاریخی پیشین آمده است که: «فلانی از شیعیان است» یا «از شیعیان علی است»، در

ص: 217

حالی که در واقع، از سران اهل سنت و جماعت است. در تاریخ واقدی و الاستیعاب مصادیق این سخن بسیار است. توجه شود.»(1)

بنابراین تشیع أجلح با تسنن او منافاتی ندارد و علتی برای سرزنش و جرح و تضعیف نیست.

دراین باره دهلوی از شاگردانش رشید دهلوی و نیز مولوی حیدر علی فیض آبادی در منتهی الکلام پیروی کرده است.

24_ أجلح دشنام دادن شیخین را ناپسند می داند

در شرح حال أجلح آورده اند که دشنام دادن ابوبکر و عمر را ناپسند می داشت.

ذهبی گوید:

«أجلح بن عبدالله، أبوحجیّه کندی، از شعبی و عکرمه روایت می کند. و از او قطان و ابن نمیر وگروهی دیگر روایت می کنند. ابن معین و دیگران او را ثقه و نسائی ضعیفش دانسته است. او شیعه است، در حالی که شریک از او روایت کرده که گفت: شنیدم کسی ابوبکر و عمر را دشنام نداد، جز این که فقیر یا کشته شد. سال 145 درگذشت».(2).

ابن حجر گوید: «ابن عدی گفت: حدیث های خوبی دارد، کوفی ها و دیگران از او روایت می کنند. از او حدیث ناشناخته و متجاوز از حد - چه از جهت اسناد و چه از نظر متن - ندیدم، البته از شیعیان کوفه به شمار می آید و نزد من حدیثش راست و بسیار راستگوست. و شریک به نقل از أجلح گوید: شنیدم کسی ابوبکر و عمر را دشنام نمی دهد جز این که کشته شده یا فقیر می میرد».(3)

از اینجا روشن می شود که اجلح یک سنی اهل غلوّ درباره شیخین است. چگونه حدیث چنین شخصی را رد می کنند؟ و چگونه او را متهم به تشیع دانند ومورد تضعیف قرار می گیرد؟

25_ میان صحابه، رافضی های غلو کننده مانند أبوطفیل وجود دارد

ابن قتیبه گوید: «نام رافضی های غلو کننده: ابوالطفیل آخرین نفری که رسول خدا در مرگ دیده بود، مختار، أبوعبدالله جدلی، زرارة بن أعین و جابر جعفی.»(4)

پس اگر فرض کنیم أجلح رافضی غلو کننده ای بود، وضعش همانند وضع أبوالطفیل صحابی خواهد بود.(5)، یعنی یکی از مصداقهای آیه ها و حدیث های بسیار، در نظر اهل سنت، هم او بود.

ص: 218

26_ سخن آنان درباره پذیرش روایت بدعت گذار

بنابر سخن آشکار پژوهشگران، بسیاری از دانشمندان گذشته و حال اهل سنت، پذیرش روایت بدعت گذار را قبول دارند. پس به فرض این که أجلح رافضی و از بدعت گذاران به شمار آید، خبر و روایتش پذیرفته شده و مورد اعتماد است.

بخشی از متنهای صریح در این مورد را بیان می داریم.

1) ابن الصلاح گوید: «در پذیرش روایت بدعت گذاری که به علت بدعتش تکفیر نمی شود، اختلاف کرده اند.

برخی به طور مطلق روایت آنان را رد کرده اند چون در پی بدعتش فاسق است، و در فسق، مانند کفر، تأویل کننده و تأویل ناکننده یکسان اند.

گروهی دیگر روایت بدعت گذار را پذیرفته اند، البته اگر از کسانی نباشد که در راستای پیشبرد مذهبش دروغ را روا می داند چه این که راوی، دعوت کننده به سوی بدعتش باشد یا نباشد. و بعضی از آنها این عقیده را به شافعی نسبت داده اند، به دلیل آن که گفته است: گواهی افراد هواپرست را می پذیرم، جز خطابیه از رافضی ها را، چون آنان به گواهی باطل برای موافقان خود عقیده دارند.

گروهی نیز گفته اند: روایتش پذیرفته می شود اگر دعوت کننده نباشد. و اگر دعوت کننده به بدعتی باشد، پذیرفته نمی شود. این شیوه بیشتر یا بیشترین دانشمندان است. یکی از پیروان شافعی از اختلافی میان پیروان او در مورد پذیرش بدعت گذار اگر به بدعتی دعوت نکند، گزارش کرده و گوید: اگر دعوت کننده بود، در عدم پذیرش روایتش، میانشان اختلافی نیست. ابوحاتم ابن حبان البستی - یکی پیشوایان حدیث اهل تألیف - گوید: احتجاج به کسی که دعوت کننده به بدعت ها باشد، نزد تمامی پیشوایان ما روا نیست، و اختلافی میان آنان سراغ ندارم.

این شیوه سوم، سالم ترین و شایسته ترین آنهاست. نخستین شیوه نسبت به سیره شایع پیشوایان حدیث بسیار دور است، چون کتاب هایشان مملو از روایت های بدعت گذارانی است که دعوت کننده نیستند.

و در دو صحیح، بسیاری از حدیث های آنان در شواهد و اصول وجود دارد. و خداوند داناتر است.»(1)

2) نووی پس از نقل مطالب یاد شده، گوید: «در دو صحیح و دیگر کتاب های پیشوایان حدیث، احتجاج به بسیاری از بدعت گزاران که دعوت کننده نیستند وجود دارد و همواره گذشتگان

ص: 219

و حاضران، روایت آنان و احتجاج به آن ها و شنیدن از آنان را و به گوش رساندن حدیث به آنان را بدون انکار از آنان می پذیرند، و خداوند داناتر است.»(1)

3) زین العراقی گوید: «و قول سوم: اگر دعوت کننده به بدعتش باشد پذیرفته نیست. و اگر دعوت کننده نبود پذیرفته می شود. و آن گونه که خطیب گوید، احمد بر این روش است. ابن الصلاح گوید: این شیوه بسیار یا بیشترین افراد است و این عادل ترین و برترین شیوه است.

... و در دو صحیح، بسیاری از حدیث های بدعت گزاران که دعوت کننده نبودند، برای احتجاج و استشهاد وجود دارد مانند عمران بن حطان، داود بن حصین و دیگران. و در تاریخ نیشابور نوشته حاکم نیشابوری در شرح حال محمدبن یعقوب أصم آمده که کتاب مسلم پر از شیعیان است.»(2)

دیگران نیز چنین کلماتی دارند.

27_ گروهی از بدعت گذاران که در دو صحیح از آنها روایت شده است.

سیوطی در یکی از فوائد کتابش (تدریب الراوی) گوید: «می خواهم نام های افرادی را ذکر کنم که به بدعتی متهم شده اند و بخاری، و مسلم یا یکی از آن دو، از آنان حدیث آورده اند....» سپس نام گروهی را ذکر می کند که به ارجاء متهم شده اند یعنی تأخیر سخن در حکم به جهنم برای مرتکب گناهان کبیره؛ یا آنها که متهم به ناصبی بودن شده اند، یعنی دشمن داشتن علی و مقدم داشتن دیگری بر او، یا آنها که متهم به شیعه گری اند، یعنی مقدم داشتن علی بر صحابه، یا آنها که متهم به عقیده به قَدَر شده اند، یعنی گمان بردن به این که شر از آفریده های بنده است، یا آنها که متهم به عقیده ابن ابی جهم شده اند، یعنی نفی صفات خداوند و قول به خلق قرآن، یا گروه أباضیه که خوارج اند، یا آنها که متهم به توقف در مسأله خلق قرآن اند، یا کسانی که معتقد به شورش علیه پیشوایان هستند و اقدامی نمی کنند. این بدعت گزاران در شمار کسانی اند که دو شیخ یا یکی از آن دو، از آنان حدیث نقل کرده اند.»(3)

پس اگر روایت همه این گروه ها پذیرفته شده است، روایت أجلح را نیز باید پذیرفت!

28_ بعضی از محدثان سنی، روایت بدعت گذار دعوت کننده را نیز پذیرفته اند.

گروهی از آنان آشکارا روایت بدعت گذار دعوت کننده را پذیرفته اند. ابن الوزیر در کتاب الروض الباسم از این نظر دفاع کرده و پیش از این سخن شافعی نقل شد که میان دعوت کننده و غیر او فرقی

ص: 220

نمی گذارد، بلکه نقل بخاری و مسلم از بعضی دعوت کنندگان را آشکارا گفته اند. بخاری به عمران بن حطان - که از دعوت کنندگان [ به عقیده خوارج] است - احتجاج نموده است. نیز مسلم و بخاری، به عبدالحمید بن عبدالرحمن حمانی - که دعوت کننه به عقیده ارجاء است - احتجاج کرده اند! بلکه از أبوداود نقل است که گوید: هواپرستان، حدیثی را صحیح تر از حدیث خوارج نمی دانند!»(1)

ص: 221

دهلوی گوید: جمهور، او (اجلح) را تضعیف کرده اند.

گویم: این دروغ و باطل است، کسی او را تضعیف نکرده جز گروهی اندک از متعصب ها. ما گفتار یک یک آنان را از کتاب تهذیب التهذیب(1) می آوریم و در آن می نگریم:

بررسی سخنان سرزنش کنندگان أجلح

1- در آن کتاب آمده است: «قطان گفت: در درونم چیزی از او هست. هم چنین گفت: حسبن بن علی و علی بن الحسین را از هم جدا نمی کرد یعنی حافظ نبود.»

پاسخ: قطان، همان یحیی بن سعید است. ابن حجر در تهذیب التهذیب به روشنی روایت قطان از اجلح را آورده است. در کتاب شفاء الاسقام نوشته سبکی به نقل از ابن تیمیه آمده است که قطان جز از ثقه روایت نمی کند. پس این که گفته: «در درونم چیزی از او هست» با روایتش از أجلح ردّ می شود!

قطان با وقاحت و خودستایی تمام، این جمله را درباره حضرت امام جعفر صادق علیه السلام بر زبان آورده است! کسی که در بی ادبی و تاریکی قلب به این درجه رسیده باشد، چگونه به گفته اش درباره أجلح توجه شود؟

اما اینکه گفته: «او جدا نمی کرد...» آیا دلیل قدح است؟ خیر، چون اهل سنت، معرفت ائمه علیهم السلام را واجب نمی دانند، لذا جدا نکردن امام حسین از امام سجاد علیهما السلام و نادانی او نسبت به ایشان، بر بی اعتنایی به ائمه اهل البیت علیهم السلام دلالت دارد و در روایت منقبتی از منقبت های امیر المومنین علیه السلام متهم نخواهد بود.

و اما دلالت این مطلب بر این که «او حافظ نبود»، تصریح پیشوایان آن را رد می کند که گفته اند: خطا در بعضی جاها موجب فرو افتادن از اعتبار نیست و دلالت بر عدم حفظ نمی کند. ذهبی گوید: «از شرط های ثقه بودن نیست که خطا و اشتباه و سهو نکند.»(2)

ذهبی در پاسخ عقیلی گوید:

«کاش به من بشناسانی آن ثقه پایداری را که اشتباه نکرده و یگانه نشده نسبت به چیزی که ملامت نمی شود؟ بلکه ثقه حافظ اگر به حدیث هایی یگانه شد، درجه و مرتبه اش والاتر و کاملتر می شود و دلیل بر آن است که به علم و ضبط حدیث، بیشتر از همردیفانش توجه دارد نسبت به چیزهایی که آن ها را نشناختند، مگر این که اشتباه و توهمش در آن موارد، شناخته شود... بعلاوه

ص: 222

چنین نیست که هر کس بدعت یا لغزشی یا گناهانی دارد، خودش تضعیف و حدیث اوسست شود. هم چنین از شرط های ثقه بودن، این نست که معصوم از گناهان و خطا باشد...»(1)

ابن القیم گوید: «تضعیف قیس فقط از سوی یحیی است و علت آن را آورده است. احمدبن سعید بن ابی مریم گوید: از یحیی درباره قیس بن ربیع پرسیدم، گفت: ضعیف است و حدیثش را نباید نوشت. او حدیث را از عبیدة نقل می کرد که در نظر او از منصور است. و مانند آن موجب رد کردن حدیث راوی نمی شود، نهایت این که در ذکر عبیدة به جای منصور، اشتباه و توهّم باشد؛ کدام محدّث، از این امر به سلامت می گذرد؟»(2)

ابن حجر گوید: «ابن مبارک گوید: چه کسی از توهّم به سلامت می رهد؟ ابن معین گفت: از کسی که حدیث می گوید و خطا می کند، تعجب نمی کنم، بلکه از کسی در شگفتم که حدیث گوید و درست عمل می کند. بر کلام ابن معین می افزایم: شایسته است در این سخن نیز درنگ کرد. اگر از شخصی عیبجویی شود و به دلیل خطا و توهم در حدیث، منفرد شود، این عیبجویی پایدار نخواهد بود و به این علت حدیثش رد شود. به همین گونه اگر شخصی در سماع از بعضی اساتیدش گرفتار ضعف شد، شایسته نیست که تمام احادیث او رد شود، از جهت ضعفی که نسبت به آن استاد است...»(3)

2- ذهبی در کتاب تهذیب التهذیب گوید: «احمد گفت: أجلح و مجالد در حدیث به یکدیگر نزدیک هستند، و أجلح چندین حدیث ناشناخته را روایت کرده است.»

پاسخ: أجلح از رجال مسند أحمد است و روایت از شخص در این کتاب دلیل بر ثقه بودنش از دید احمد است؛ از این روی که ابن مدینی آورده است که احمد در مسند، فقط از کسی روایت می کند که صداقت و دیانتش برایش ثابت شده باشد.

ذهبی گوید: «أجلح چندین حدیث ناشناخته را روایت کرده است. این سخن دلالتی بر عیبجویی ندارد، چون دانشمندان اگر بگویند: «حدیث ناشناخته ای است» منظورشان این است که راوی آن نسبت به ثقه بودنش یگانه است. نووی گوید: «آنان منکر را بر منفرد بودن در ثقه دانستن حدیث، اطلاق می کنند. و این ناشناخته رد شده نیست.»(4)

3- ذهبی گوید: «ابوحاتم گفت: قوی نیست، حدیثش نوشته می شود ولی به آن احتجاج نمی شود.»

پاسخ: در جرح رجال، به سخن ابی حاتم توجه نمی شود. ذهبی گوید: «اگر ابوحاتم شخصی را

ص: 223

ثقه دانست، به سخن او متمسک بشو، زیرا او جز شخص صحیح الحدیث را ثقه نمی داند. اما اگر شخصی را سست بداند یا درباره اش بگوید: به او احتجاج نمی شود، درنگ کن تا ببینی دیگران در این باره چه گفته اند؟ اگر دیگری راوی را ثقه دانسته، بر پایه عیب جویی أبوحاتم او را متهم نکن، چرا که ابوحاتم، نسبت به رجال، درشت گوی است و حتّی درباره گروهی از رجال صحاح گفته است: فلانی حجت نیست، فلانی قوی نیست» (1)

4- ذهبی گوید: «نسائی گفت: ضعیف است و چنان مهم نیست، رای بدی داشت.»

پاسخ: همانگونه که از پیش دانستید، نسائی خود در صحیحش حدیث را نقل کرده است و این دلیلی است بر ثقه بودنش، همان طور که در المرقاة و مقدمة فتح الباری و دیگر کتاب ها آمده است.

به علاوه، رجال نسائی شرطی سخت تر از شرط بخاری و مسلم دارد، آن گونه که زنجانی گوید، پس تضعیف او علّتی برای قدح و جرح نیست.

اما در این مورد که «رای بدی داشت»، اگر منظورش تشیع است، دانستید که پایه و اساسی ندارد. و اگر عامل دیگر را خواسته، باید به وضوح بیان شود تا اشکال، ریشه کن گردد.

5- ذهبی گوید: «جوزجانی گفت: تهمت می زند»

پاسخ: جوزجانی - آن گونه که در شرح حالش آورده اند - خود، تهمت زن است.

ذهبی گوید: «ابراهیم بن یعقوب... بسیار متمایل به مذهب مردم دمشق بود، در غرض ورزی نسبت به علی _ رضی الله عنه... مردم دمشق مدتی شیوه ناصبی داشتند، یعنی در حکومت بنی عبید. سپس ناصبی بودن از بین رفت و رافضی بودن بطور پنهانی و گمنام باقی ماند.»(2)

ذهبی این گفته را از ابن عدی روایت کرد: «نسبت به علی غرض ورزی می کرد.» و از دار قطنی است: «در او انحرافی نسبت به علی بود.»(3)

این مطالب را ابن حجر آورده و به نقل از دار قطنی می افزاید: «اصحاب حدیث بر در خانه اش گرد آمدند. کنیزش جوجه ای بیرون آورد تا آن را سر ببرد. کسی را نیافت. گفت: سبحان الله! کسی نیست که این جوجه را سر ببرد، در حالی که علی در یک پیش از ظهر، بیست و چند هزار مسلمان را سر می بُرید!»

سپس ابن حجر می افزاید: «کتابش درباره ضعفا، گفته اش را توضیح می دهد. در نسخه ای از کتاب ابن حبان دیدم که نوشته بود: او مذهب حریزی داشت، منسوب به حریزبن عثمان که معروف

ص: 224

به ناصبی بودن است. سخن ابن عدی این مطلب را تأیید می کند. البته ابوسعد بن سمعانی در الانساب، این مطلب را به اشتباه در شرح حال جریری - با فتح جیم _ آورده است:

ابراهیم بن یعقوب بر مذهب محمدبن جریر طبری بود. سپس سخن ابن حبان مذکور را نقل کرده است، گوئی گرفتار تصحیف شده است. در واقع می تواند ابن جریر از شاگردان ابراهیم بن سعد باشد نه بالعکس. و روایت ابن جریر از جوزجانی را در چند جا از تفسیر و تهذیب و تاریخ یافته ام.»(1)

هم چنین ابن حجر گوید: «از مواردی که شایسته است در پذیرش گفته کسی در عیبجویی درنگ شود، موردی است که میان او و آن کس که از او عیب جویی کرده، دشمنی باشد به علت اختلاف در اعتقاد. شخص زیرک اگر در سرزنش ابواسحاق جوزجانی نسبت به مردم کوفه دقت کند، شگفتی می بیند، به جهت شهرت انحرافش در ناصبی بودن و شهرت مردم آن به تشیع. لذا ملاحظه می کند که او در مورد کسانی که نام می برد، از عیب گویی با زبان و عبارتی فصیح و روان باز نمی ایستد تا آنجا که افرادی مانند أعمش، أبونعیم و عبیدالله بن موسی را که از استوانه های حدیث و پایه های روایت هستند، ضعیف می داند. بدین ترتیب اگر کسی مانند خودش یا بدتر با او معارضه کند، شخصی را که قبلا تضعیف کرده، ثقه می نمایاند.»(2)

6- ذهبی گوید: «ابوداود گفت: ضعیف است، و یک بار گفت: زکریا صد درجه از او بلندمرتبه تر است.»

پاسخ: أجلح از رجال صحیح ابی داود است، پس این سخنش درباره أجلح، با توجه به این که از او روایت کرده، مردود است.

7- ذهبی گوید: «ابن سعد گفت: بسیار ضعیف بود»(3)

پاسخ: شگفتا! چگونه کسی که به انصاف آراسته باشد، بر تضعیف ابن سعد اعتماد و تکیه می کند، در حالی که تعصب او به درجه بسیار ناخوشایندی رسیده که هر که با اسلام و ایمان نسبتی دارد از آن دوری می جوید. او - که خداوند سرافکنده اش نماید - درباره حضرت امام صادق علیه السلام سخنی گفته که تنها معاندِ از دین برگشته بر زبان می آورد و فقط حرامزاده منافق با ترس و درنگ می گوید! و در لجاجت و کژی چنان زیاده روی کرده که آن امام همام علیه السلام را از تمسک و احتجاج فرو انداختند...

ابن حجر در شرح حال حضرت صادق علیه السلام به نقل از ابن سعد گوید: «بسیار حدیث

ص: 225

می گفت و به او احتجاج نمی شد و تضعیف می شد! یک بار از او پرسیدند: این حدیث ها را از پدرت شنیدی؟ گفت آری. بار دیگر از او پرسیدند. گفت: آن ها را در کتاب هایش یافتم.»(1)

8- ذهبی گوید: «عقیلی گفت: از شعبی روایت های آشفته ای روایت شده که از آن ها پیروی نمی شود.»

پاسخ: دیدیم که آشفتگی در حدیث باعث عیب گویی نیست و هیچ یک از محدثان، از آن رهایی نیافته اند.

بعلاوه، عقیلی از کسانی است که بر عیب گویی از بزرگان جرأت می یابد. علی بن مدینی در کتاب الضعفاء آورده است که ذهبی گوید: «چه بسیار بدکاری کرده است». سپس به او خطاب می کند و می گوید: «ای عقیلی، عقلی نداری! آیا می دانی درباره چه کسی سخن می گویی؟ من دوست دارم ثقه ای را به من معرفی کنی که اشتباه نکرده است...» تا پایان آنچه شنیدی...

از خطاهای بزرگ و گستاخی های فاحش او، بدگویی از امام موسی بن جعفر علیهما السلام است در کتابش که ذکر شد. ذهبی گوید: موسی بن جعفر بن محمد علی علوی ملقب به کاظم، از پدرش روایت می کند. ابن ابی حاتم گوید: بسیار راستگو، امام است و پدرش أبوحاتم گفت: ثقه، امام است.

ذهبی می افزاید: فرزندانش از او روایت کردند: علی الرضا، ابراهیم، اسماعیل، و حسین و دو برادرش: علی و محمد.

از این جهت آن را آوردم که عقیلی در کتابش او را یاد کرده و گوید: حدیثش حفظ کردنی نیست، یعنی از جهت ایمان. عقیلی گفته: بار گناه او بر عهده أباصلت هروی است.

ذهبی گوید: اگر بار آن بر أبا صلت هروی باشد، گناه موسی چه بود که بدین سان یادش کنی؟»(2)

مؤلف عبقات می افزاید: اگر چنین بود، چرا ذهبی او را در کتابش که برای نامیدن عیب گوها تدارک دیده بود، از او یاد کرده است، در حالی که از یاد کردن صحابی هایی که بخاری و ابن عدی و امثال آن ها مورد عیب گویی قرار داده اند، دوری می جوید، بلکه آنان را حتی برای نقل و داستان سرایی وارد نمی کند، و حتی با سرزنش او به رد و انکار تنها به جهت این که صحابی هستند؟ بلکه پیشوایان اهل سنت در فروع را وارد نمی کند. تنها به خاطر جلالت مقام و عظمتشان در دلها!!

9- ذهبی گوید: «ابن حبان گفت: او نمی دانست که چه می گوید، به جای ابوسفیان ابوزبیر

ص: 226

نوشت».

پاسخ: نهایت این امر، خطا و سهو است، که از پیش دانستید هیچ محدثی از آن رهایی نیافته است.

بعلاوه ابن حبان همان کسی است که درباره امام رضا علیه السلام گوید: «از پدرش عجایبی روایت می کند چیزی را که می خواهد و خطا می کند.»(1) اگر این شخص به این درجه از ناصبی بودن و دشمنی و بی فکر سخن گفتن وگمراهی باشد، سخنش درباره أجلح، قطعاً عیب گویی و سرزنش نیست.

ص: 227

وجه هایی در ردّ عیب گویی از أجلح براساس سخنان دانشمندان

تا اینجا دیدیم که اجلح بر مبنای اهل تسنن ثقه است و قدح او ناروا است. اینک سخنانی از دانشمندان در موارد گوناگون بخوانید که وجه های دیگری در ردّ عیب گویی أجلح، از آنها استفاده می شود.

1- عیب گویی اجمالی مطلقاً پذیرفته نیست

ابوالخطاب عمربن حسن، معروف به ابن دحیه اندلسی گوید:

«شریف عبدالله بن محمدبن عقیل - بعضی از علما حدیث هایش را رها کرده اند. حافظ أبوعیسی ترمذی در باب ما جاء ان مفتاح الصلاة الطهور گوید: عبدالله بن محمد بن عقیل بسیار راستگو است. بعضی از اهل علم پیش از حفظش، از او بدگویی کرده اند. شنیدم محمدبن اسماعیل می گوید: احمدبن حنبل و اسحاق و حمیدی با حدیث عبدالله بن عقیل احتجاج می کنند...

هم چنین گروهی او را توثیق کرده و حدیثش را پذیرفته اند...

و مطلقاً عیب گویی از کسی را نمی پذیرد تا این که نسبت کلام به او قطعی شود و دروغ در کلمات منسوب به او آشکار گردد.»(1)

سیوطی در شرح نواوی گوید:

«تعدیل را بدون ذکر علتش می پذیرند، بر مبنای صحیح مشهور... و عیب گویی را نمی پذیرند، مگر این که علت جرح بیان شود... ابن الصلاح گوید: این در فقه و اصولش نماد مقرری است. و خطیب آورده است: این شیوه پیشوایان حافظان حدیث مانند شیخین و غیر آنهااست

... عقیده دارند که عیب گویی ثابت نمی شود مگر این که علتش توضیح داده شود...

و در برابر صحیح گفته هایی است...

شیخ الاسلام تفصیل نیکویی را برگزید: اگر کسی که به طور اجمال از او عیب گویی شده است، یکی از پیشوایان این امر او را توثیق کرده باشد، عیب گویی از او را - از هر کس که باشد - نمی پذیرند، مگر این که تبیین شده باشد، چون درجه فرد ثقه برایش اثبات شده است و از آن مقام تکان نمی خورد مگر به امری کاملا روشن. پیشوایان این مقام کسی را ثقه نمی دانند، مگر این که وضع دین و سپس وضع حدیث او را بیازمایند و آن گونه که سزاوار است مورد بررسی دقیق قرار دهند. آنان بیدارترین مردمان هستند و حکم هیچ یک از آنان، جز به امری صریح نقض

ص: 228

نمی شود...»(1)

حامد حسین گوید: بر پایه تفصیل ابن حجر عسقلانی، به عیب گویی کسانی که از أجلح عیب گویی کرده اند، نباید گوش داد. پس از اینکه یحیی بن معین، عجلی، فسوی و دیگران او را ثقه دانسته و أرباب صحاح در صحاحشان از او روایت کرده اند. از سوی دیگر، بعضی از عیب گویان آنان علت را بیان نکرده اند، و بعضی از آنان علتی بیان کرده اند که عیب گویی قابل توجهی نیست مانند ادعای خطا و مانند آن.

2- نزد عموم علما، تعدیل مقدم بر جرح است

عبدالوهاب شعرانی در گفتاری در دفاع از مذهب أبوحنیفه گوید:

«عموم آنان تعدیل را بر جرح مقدم داشتند و می گفتند: اصل، عدالت است و عیب گویی فرع، مبادا اغلب حدیث های شریعت از بین برود. هم چنین گفتند: همان دید نیکو به همه راویان پنهان شده، شایسته تر است. نیز گفتند: تنها بدگویی در مورد یک شخص، باعث فرو افتادن درجه اش نمی گردد، ناگزیر از جستجو و بررسی حال او هستیم.

بخاری و مسلم، از افراد بسیاری حدیث نقل کرده اند که مردم درباره شان بدگویی کرده اند، جهت برگزیدن اثبات دلایل شرعی بر نفی آن، تا مردم به فضیلت عمل به آن دست یابند. و در این امر، برتری بیشتری برای مردم وجود دارد که از عیب گویی آنان برتر است...

اکنون روشن شد که نمی توانیم حدیث کسانی را رها کنیم که مردم تنها درباره شان بدگویی کرده اند، چه بسا که آن کلمات نقد شده و شواهدش آشکار شود و اصلی هم داشته باشد، بلکه وظیفه داریم آنچه را که به آن منفرد شده است و ثقه ها در مورد آن مخالفت کرده و شواهدی برایش نمایان نکرده اند، ترک گوییم.

اگر ما باب رها کردن حدیث هر راوی را بگشاییم، فقط بدان روی که بعضی مردم از آنان بدگویی کرده اند، همانگونه که گذشت، بیشترین احکام شریعت از بین می رود. و اگر کار به آنجا برسد، همه پیروان مجتهدان وظیفه دارند نسبت به راویان تمامی دلایلِ مذهبهای مخالف مذهبشان، حسن ظنّ داشته باشند. زیرا تمامی آنچه روایت کرده اند، از دو مرتبه تخفیف و تشدید شریعت خارج نمی شود.»(2)

ص: 229

3- لفظ «کذاب» نیز نیازمند تفسیر است.

ابن الوزیر صنعانی(1) سخنی دارد که شامل فایده هایی است، از جمله این که: عیب گویی که تفسیر نشده باشد بر تعدیل مقدم نمی شود، بلکه باعث شکّ در کسانی می شود که به عدالت وثقه بودن شهرت ندارند... سپس گوید: «از نکات لطیف این باب آن است که دانسته شود: لفظ «کذاب» را ممکن است بسیاری از افراد متعصّب در عیب گویی بر کسانی اطلاق کنند که در حدیثش خطا می کند، گرچه روشن نشده است که تعمدی در آن دارد و روشن نشده که خطایش بیشتر از کار صحیحش یا مثل آن باشد. کسی که کتابهای تجریح و تعدیل را بخواند، این مطلب را که گفتم می یابد. و این دلالت دارد که این لفظ، از لفظ های مطلقی است که علتش تفسیر و توضیح داده نشده است، لذا بسیاری از ثقات آن را بر گروهی از بلند آوازگان اهل صدق و امانت اطلاق کرده اند. پس دوری کن از این که به آن مغرور شوی نسبت به افراد سرشناس ثقه ای که از آنان بدگویی شده. در حقیقت صفت دروغ بر توهم و تعمد با هم اطلاق شده است و نیازمند تفسیر است، جز این که قرینه ای داشته باشد که بر تعمد دلالت داشته باشد.»(2)

4- عیب گویی پذیرفته نیست درباره کسی که عدالتش به تواتر دانسته شده یا عدالتش مشهورتر از عیب گو باشد

ابن وزیر، سخن دیگری دارد که شامل فوایدی در این باب است. گوید:

«اینکه عدالت راوی با تواتر معلوم باشد، مانند: مالک، شافعی، مسلم، بخاری و دیگر پیشوایان حافظ. عیب گویی درباره آنان پذیرفته نمی شود به سبب دوری آنان از آلودگی. اگر این گونه جرح پذیرفته شود، زندیقها راهی برای باطل کردن همه سنت های مأثوره می یابند، بدینگونه که بعضی از آنان بندگی می کنند و اظهار صلاح می نمایند تا به درجه ای برسد که در ظاهر شرع پذیرش آن واجب شود، سپس صحابه _ رضی الله عنهم _ را عیب گویی می کند، عماربن یاسر را به مداومت بر شرابخواری و سلمان فارسی را به دزدی بالاتر از نصاب، و أبوذر را به قطع نماز متهم می کند...»

«اگر عدالت راوی بر عدالت عیب گو ارجحیت داشت یا مشهورتر از عدالت عیب گو باشد، عیب گویی پذیرفته نمی شود، چون ما جرح را از ثقه، جهت برتری راستگویی آن بر دروغگویی این

ص: 230

می پذیریم برای حمل آن بر راستی و درستی، که در این صورت دروغش از راستگوئیش برتری می یابد و در حمل آن بر راستی و درستی، سوءظن به کسی برمی گردد که از او نیکوتر و ثقه تر و عادل تر و أصلح می باشد...»

گوییم: أجلح - آن گونه که در کتاب تقریب التهذیب آمده است - در طبقه مالک بن أنس است و مقام او کمتر از کسی که او را جرح کرده نیست، بلکه در عدالت مقدم بر آنان است، به علت سرزنش هایی که در شرح حال آنان ذکر شده است، پس او مورد اعتمادتر و عادلتر از آنان است، و عدالتش از عدالت آنان مشهورتر است. بر این پایه، عیب جویی آنان درباره او پذیرفته نمی شود.

ص: 231

دهلوی گوید: پس احتجاج به حدیث او روا نیست.

گویم:

دانستید که أجلح از رجال مسند احمد، صحیح ترمذی، صحیح نسائی، صحیح أبوداود، صحیح ابن ماجه و... می باشد بنابراین نزد اینان، از کسانی است که به حدیثش احتجاج می شود.

و چنانچه ضعیف هم باشد، ضعفش مقتضی ابطال این حدیث شریف نزد کارشناسان حدیث و منتقدان اخبار نمی شود. لیکن دهلوی نادانی می روزد یا خود را به نادانی می زند.

سبکی در طبقاتش گوید: «اگر یک راوی در سند تضعیف شد، به جهت او حدیث تضعیف می شود و این امر دلیلی بر بطلان آن نیست، بلکه از جهت دیگری صحیح می شود و ممکن است این ضعیف در این روایت راستگو و امین باشد، پس تضعیف او به تنهایی دلالت ندارد بر بطلان هر آنچه آورده است.»

و این قاعده پابرجایی است نزد آنان که در کتاب هایشان است و برای شناخت حدیث ها اجرا می کنند:

مناوی در شرح حدیث «آدم فی السماء...» گوید: «اسنادش ضعیف است، ولی متن صحیح می باشد. بخشی از حدیث أسراء است که بخاری و مسلم از انس نقل کرده اند، لیکن در ترتیب خُلفی دارد.»(1)

می بینید که حکم بر صحت متن حدیثی می کند که ضعف سند دارد، به این دلیل که بخشی از حدیث صحیح است، با این که در ترتیب خلف دارد. وقتی این حدیث صحیح دانسته شد، در حدیث ولایت شکی نخواهد بود، هر چند اِسناد آن به دلیل أجلح تضعیف شود. این امر آسیبی به دیگر احادیث نمی زند که نص بر صحتش رسیده است و موجب بطلان اصل حدیث نمی گردد.

مناوی در شرح حدیث «آکل الربا...» گوید: در آن حارث اعور وجود دارد. هیثمی به أبویعلی و احمد و طبرانی نسبت می دهد که گفته اند: در آن حارث أعور ضعیف وجود دارد که بعضی ثقه دانسته اند و منذری آن را به ابن خزیمه و ابن حبان و احمد نسبت داده و سپس گوید: همگی آن را از حارث أعور از ابن مسعود روایت کرده اند، جز ابن خزیمه از مسروق از ابن مسعود، که اسناد ابن خزیمه صحیح است.

مناوی افزاید: «نویسنده نقل صحیح را کنار گذاشته و نقل ضعیف را آورده است و برای صحتش اشاره ای دارد که بر او منعکس شد. نتیجه این که به دو اسناد روایت شده است: یکی

ص: 232

صحیح و دیگری ضعیف، پس متنی صحیح است.»(1)

ابن الوزیر پس از نقل سخنی از نووی گوید: «در این مطلب نکته ای هست که دلالت دارد بر این که حافظان حدیث مورد اعتراض قرار نمی گیرند، اگر از بعضی ضعیف ها حدیثی روایت کنند و مدعی صحت آن شوند، تا دانسته شود که برای آن ضعف، از شواهد و پی آمدها التیام بخشی نیست. و دانستن این امر دشوار است که جز برای پیشوایان حافظان اهل درایت کامل در این زمینه حاصل نمی شود.» سپس مواردی از آن را ذکر می کند آنجا که بعضی از علما حکم به ضعف بعضی حدیث ها کرده اند، اما بعضی دیگر حکم به صحت آن ها کرده اند چون از طرق معتبر دیگری رسیده است، از جمله شواهد و پی آمدهایی که بر صحت آن ها دلالت دارد.

پذیرش حدیث های مرسل، شیوه مالک و شافعی و دیگران و عموم تابعین است

ابن الوزیر سخنی پیرامون حدیث های مرسل آورده و پذیرش آن را نسبت داده است به:

«مذهب مالک و معتزله و زیدیه. و این مطلب را آشکارا گفته اند، از جمله أبوطالب در کتاب المجری و منصور در کتاب صفوة الاخبار. ابو عمر بن عبدالبر در آغاز کتاب التمهید به نقل از علامه محمدبن جریر طبری روایت کرده است که تابعین بر این مطلب اجماع دارند. و مذهب شافعی پذیرش حدیث های مرسل است به تفصیلی که در کتاب های علوم حدیث و اصول آمده و این مذهب مختار است بنا بر تفصیلی که دارد یعنی پذیرش احادیثی که ضعفش با عوامل دیگری جبران می شود»(2) سپس با وجوهی برای آن استدلال کرده است.

پس اگر حدیث مرسل پذیرفته شده است، با اولویت قطعی حدیث مسند اجلح پذیرفته می شود.

سخن دهلوی پیرامون أجلح

دهلوی به پیروی از کابلی راه دیگری در سرزنش و عیب جویی از اجلح را پیموده است تا به گمان خود بتواند حدیث ولایت را رد کند، در باب المکائد کتابش گوید:

«پیوستگی نیرنگ بازان آنان با محدثان ثقه و اظهار برائت از مذهب خود و بدگویی از پیشینیان خویش و بیان مفاسد آن مذهب و اظهار توبه، دینداری، حسن سیرت، و رغبت شدید به دریافت حدیث از ثقه ها، وسیله ای است تا بدین ترتیب، دانشجویان و علمای اهل سنت فریب خورده او را ثقه و عادل بنمایانند، و به صداقت و پارسایی او اطمینان یابند، سپس بعضی

ص: 233

روایت های ساختگیِ تایید کننده مذهبش را در روایت های ثقه وارد کند یا بعضی کلمه ها را برای اغوای مردم تحریف نماید.

و این از بزرگترین فریب های آنان است.

از جمله آنان أجلح است. او شخصی است که این فریبکاری را انجام داد تا این که یحیی بن معین او را ثقه دانست. با این که در زمینه جرح و تعدیل، مورد اعتمادترین علمای اهل سنت می باشد، به علت پارسایی فراوانش از حقیقت امر اطلاع نیافت و گمان برد که او راستگو و توبه کننده است.

لیکن برای دیگر اهل سنت برملا شد که این مرد نیرنگ باز است و از روایاتی که به تنهایی آورده دوری جسته اند. و از جمله آنچه مرفوعاً از بریده نقل کرده این حدیث است: علی ولیّ شماست بعد از من.»(1)

این گفته اوست در بیان ساخته اش در عالم خیال، که آن را از نیرنگهای اهل حق شیعیان امامیه می داند!

اگر او خواستار ملزم کردن شیعیان است، می بایست از کتاب های خودشان ابتدا ثابت کند که أجلح از شیعیان امامیه است، سپس به اثبات ملازمتش با محدثان اهل سنت و گرفتن اخبار از آنان بپردازد و در برابر اهل سنت به مذهب شیعیان طعنه بزند، و سرانجام ثابت کند که این حدیث شریف نزد اهل حق، از حدیث های منفرد ساختگی یا تحریف کرده های أجلح است.

اگر این مطالب را اثبات نکند، نمی توانداهل حق شیعه را ملزم نماید...

چند وجه پاسخ به او

آنچه ذکر کرده از چند وجه خدشه دار است:

یک: در کتاب های رجال، هیچ گونه اثری از پندار او نیست که أجلح شیعه است که در ظاهر از مذهبش تبری جسته و ملازم بعضی محدثین ثقه شده است... بلکه پیش از این دانستید که علمای بزرگ گفته اند که اجلح می گفته است: «شنیده ایم کسی ابوبکر و عمر را دشنام نداد مگر این که مُرد یا فقیر شد...» نهایت چیزی که به او نسبت داده شده، تشیع است؛ لیکن دانستید که تشیع در اصطلاح رجال شناسان با تسنن منافاتی ندارد، و لذا بزرگان اهل سنت شیعه بودند. به فرض که سخن دهلوی را بپذیریم، تظاهر او به تبری از تشیع کجاست؟

ص: 234

دو: فریفتگی یحیی بن معین به اجلح، ادعایی است که ابداً دلیلی ندارد.

سه: یحیی بن معین نزد آنان موصوف به صفت های بزرگوارانه تابناک و ستایش های بسیار بزرگ ارزشمندی است و احتجاج اهل حق به این که یحیی اجلح را ثقه می داند، تمام و کمال است به موجب قاعده های مناظره و آداب بحث. لذا تلاش برای فرو انداختن اعتبار توثیق أجلح و به دنبال آن سعی بر تخطئه او، سرکشی از آن قاعده ها و آداب است. اگر این امر پذیرفته شده بود، راهی برای اهل کتاب می بود تا علمای خود را - به منظور ملزم کردنشان در هر موردی که مسلمانان به گفته هایشان استدلال کرده اند - تخطئه کنند!

چهار: مخالفت با ثقه دانستن شخصی توسط یحیی بن معین - که دهلوی او را ثقه ترین علمای اهل سنت در جرح و تعدیل می داند - با ضعیف دانستن آن شخص مردود است، چون اوثق فقط با اوثق معارضه می کند.

پنج: فقط یحیی بن معین نیست که أجلح را ثقه خوانده است، بلکه غیر از او گروهی از استوانه های بزرگ اهل سنت او را ثقه دانسته اند. از جمله کسانی هستند که دهلوی نیز به توثیق آنان اعتراف می کند، یعنی عجلی.

شش: گروهی از بزرگان پیشوایانشان مانند: ثوری، یحیی القطان، ابن المبارک، ابن نمیر و همانند ایشان از أجلح روایت می کنند که بر مراجعه کننده به شرح حال های او پوشیده نمی ماند. پس چگونه بر تمامی آنان وضع أجلح پوشیده مانده و فریب خورده و بر او اعتماد کرده و از او گرفته اند؟ این مدعایی است که دهلوی به منظور ابطال حدیث ولایت ادعا می کند!!

هفت: دهلوی در جاهای متعددی از کتابش (التحفة) به ویژه در باب المکائد آن آورده است که دانای به رازهای درونی کسی جز خداوند سبحان نیست، و کسی را نشاید ادعا کند که دانا است به آنچه در دلهاست و سینه ها پنهان می دارند...

چگونه متأخران از یحیی بن معین به مرتبه الوهیت رسیده و توانستند بر حال أجلح آگاهی یابند؟! و گناه یحیی و امثال او چه بوده که به این مرتبه دست نیافته اند؟!

هشت: ادعای این که أجلح در حدیث ولایت منفرد است، دروغ می باشد. در کتاب های اهل سنت نقل های متعددی از این حدیث وجود دارد که بزرگان پیشوایان آنان صحت و اعتبار آن را دقیقا بیان کرده اند، همانگونه که دیدید. آنچه دهلوی خویشتن را خسته و درمانده کرده است، تا عیب جویی در أجلح کند و توثیق او را توسط ابن معین بی اعتبار سازد، از آن روی که او موثق ترین علما در جرح و تعدیل است، برایش سودی ندارد.

نه: ولی الله دهلوی - پدر دهلوی - حدیث ولایت را با دو نقل از عمران بن حصین و ابن عباس

ص: 235

روایت کرده که در هیچ کدام نامی از أجلح وجود ندارد.

هم چنین ولی الله این حدیث را ضمن کارهای پسندیده و منقبت های امیر المؤمنین علیه السلام آورده است و نزد او در زمره حدیث های معتبر است نه از ساختگی های یک شیعه فریبکار، وگرنه ضمن آن اخبار واردش نمی کرد.

پس با سپاس از خداوند، دروغ دهلوی براساس سخن پدرش ثابت شد که او را نشانه ای از نشانه های الهی و معجزه ای از معجزه های نبوی توصیف کرده است!!

ده: فرض کنیم روا باشد که چنین شخصی در راویان باشد، یعنی پیرو مذهب دیگری باشد، تظاهر به توبه کند، سپس پارسایی و صلاح را پیشه سازد و ملازم پیشوایان حدیث شود، با آنان همنشینی کند تا آن که به او اعتماد کنند و بتواند حدیث های ساختگی و باطلی را که تایید کننده مذهبش است وارد حدیث های پیشوایان ثقه بنماید. اگر چنین کاری جایز شود و این باب باز گردد، مجاز خواهد شد که گفته شود تمامی راویان موثق و بزرگان پیشوایان و استوانه های اهل سنت - مانند ارباب صحاح و پیشوایان مذهب های چهارگانه و غیرشان - در نهان و باطن، یهودی و مسیحی و ملحد بوده اند، آمدند و تظاهر به اسلام کردند و خویشتن را در صفهای مسلمانان مخفی و وارد کردند و به ظاهر شروع کردند از دین و مذهب خود تبری و بیزاری جویند تا مسلمانان به آنان اعتماد کنند، سپس افسانه ها و حدیث های ساختگی و دروغ های تأییدکننده مذهب هایشان را وارد حدیث های مسلمانان بنمایند. بنابراین دهلوی با کلامی که پیرامون أجلح بیان کرده، مصداقی است برای این مثل که گفته شده: کاخی ساخت و شهری را ویران کرد!! (یکی بر سر شاخ، بُن می برید)!

ص: 236

ص: 237

ملحق سند حدیث ولایت

در چند فصل

ص: 238

ص: 239

بسم الله الرحمن الرحیم

سپاس از آن خداوند جهانیان است، و صلوات و درود بر محمد و خاندان پاکش و لعنت خداوند بر تمامی دشمنانشان از اولین و آخرین باد.

این مستدرکاتی بر بخش به سند حدیث ولایت از کتاب گرانسنگ عبقات الانوار فی امامة الائمة الاطهار است که در چند فصل سامان داده ام:

اول: نام گروه دیگری از بزرگان اهل سنت طی قرن های گوناگون که این حدیث شریف را روایت کرده اند.

دوم: چندین اسناد صحیح پیرامون این حدیث شریف.

سوم: حدیث ابن عباس در منقبتهای دهگانه ویژه حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام که حدیث ولایت بخشی از آن است.

از خداوند متعال خواستارم این افزوده ها همانند اصلش سودمند واقع شود. او ولیّ توفیق است

علی حسینی میلانی

ص: 240

ص: 241

ص: 242

ص: 243

مؤلف بزرگوار عبقات الانوار _ خداوند متعال رحمتش فرماید و با نیاکان طاهرینش محشور کند _ در پی بررسی و پژوهش پیرامون تمامی راویان حدیث ولایت نبوده است، بلکه هدفش در بخش سندهای هر یک از مجلّدات کتاب ارزشمند خود، ذکر گروهی از راویان آن در هر قرن برای اثبات تواتر حدیث بوده است،یا این که شهرت آن میان اهل سنت را تا قرن چهارم ثابت کند.

در راستا و تاکید هدف آن بزرگوار، بر آن شدم نام این تعداد راویان حدیث ولایت را ذکر کنم که بیشتر آنان، بزرگتر و مشهورتر از نامبردگان پیشین بوده، به ویژه که بعضی از آنان متأخر از ایشان و معاصر با ما هستند.

این موضوع فصل اول از این ملحق است و توفیق از خداوند متعال است.

ص: 244

ص: 245

ص: 246

شرح حال حکم و گفته ها در ستایش و توثیق او را، بنگرید: الطبقات الکبری: 6/331؛ الجرح و التعدیل: 3/123؛ تذکرة الحفاظ: 1/117؛ تهذیب التهذیب: 2/423؛ سیر اعلام النبلاء: 5/208.

ص: 247

از رجال روایت أبوالخیر حاکمی طالقانی است که حدیث را از عبدالجلیل بن عطیة روایت کرده و از او اسحاق بن راهویه روایت کرده است.

البته نامش در دیگر روایت ها آمده است.

شرح حالش

او از رجال کتاب های ششگانه است.

یحیی بن معین، نسائی و ابن المدینی او را ثقه دانسته اند.

أبوحاتم نیز ثقه دانسته و افزوده که او دارای سنت است.

ذهبی او را «علامه، امام و حافظ» توصیف کرده است.

به این کتاب ها هم می توانید رجوع کنید: الجرح و التعدیل:8/477؛ الطبقات الکبری: 7/373؛ التاریخ الکبیر: 8/90؛ تهذیب الکمال: 29/379؛ تهذیب التهذیب: 10/437؛ الکاشف: 3/203؛ سیر أعلام النبلاء: 9/328.

ص: 248

حافظ گفت: ثقه است.(1)

ص: 249

می خواهید؟ از علی چه می خواهید؟ علی از من است و من از او هستم و او ولیّ هر مؤمن بعد از من است.»(1)

شرح حالش

ابن ابی حاتم گوید: «از أبوزرعه درباره اش پرسیده شد. گفت: مشکلی ندارد.» و گفت: «از پدرم درباره اش پرسیدند. گفت: اهل بصره و بسیار راستگو است.»(2)

ابن حجر گوید: «از او روایت کرده اند: بخاری، احمدبن نصر نیشابوری، جعفر فریابی، عبدالله بن احمد، أبوزرعه، أبوحاتم، موسی بن اسحاق أنصاری، حسن بن سفیان، أبویعلی و گروهی دیگر.

بخاری و أبوحاتم گویند: او بسیار راستگوست.

أبوزرعة گوید: مشکلی ندارد.

ابن حبان او را در کتاب الثقات آورده است.

حاکم از صالح جزرة آن را حکایت کرده و درباره اش از او پرسیدند. گفت: شیخ و بسیار راستگو است.»(3)

ص: 250

ص: 251

نسائی گوید: «یکی از پیشوایان ثقه، مأمون است.»

ابن ذؤیب گوید: «مانند اسحاق روی زمین کسی را نمی شناسم.»

ابن خزیمه گوید: «به خدا سوگند اگر اسحاق از تابعین می بود، به حفظ و علم و فقهش اقرار می کردند.»

أبونعیم گوید: «اسحاق قرین احمد است.»

نعیم بن حماد گوید: «اگر ملاحظه کردید که خراسانی درباره اسحاق بن راهویه بدگویی می کند، او را در دینش متهم کن.»

حاکم گوید: «امام دروان خودش در حفظ و فتوا است.»(1)

ص: 252

ص: 253

ص: 254

أبونعیم گفت: کلامش پذیرفته شده و از مردمان بزرگ در معرفت و حفظ است.(1)

ص: 255

ابوکامل، از جعفربن سلیمان، از یزید الرشک از مطرف، از عمران بن حصین که گفت: رسول خدا فرمود: علی از من است و من از او هستم و او ولی هر مؤمن بعد از من است.(1)

البانی در تعلیقه بر کتاب السنة نوشته ابن ابی عاصم می نویسد: اسنادش صحیح، رجالش به شرط مسلم ثقه می باشند.

این حدیث را نقل کرده اند: ترمذی: 2/297، ابن حبان، 3/220، حاکم: 3/110_111، أحمد: 4/437 از نقل های دیگری از جعفربن سلیمان ضبعی به او.

ترمذی گفت: «حدیث نیکوی ناشناخته ای است.»

حاکم گفت: «با شرط مسلم صحیح است.»

ذهبی به آن اقرار کرد و برای او از حدیث بریده شاهدی است به صورت مرفوع.

احمد در مسند 5/356 آن را نقل کرده است: از أجلح کندی، از عبدالله بن بریده از پدرش بریده، که اسنادش بسیار خوب، رجالش - غیر از أجلح - از ثقه های رجال شیخین (بخاری و مسلم) هستند. او فرزند عبدالله بن حجیفه کندی شیعه بسیار راستگو است.

2) ما را حدیث کرد محمدبن مثنی از یحیی بن حماد، از أبوعوانة از یحیی بن سلیم ابی بلج از عمروبن میمون از ابن عباس که گفت: رسول خدا به علی فرمود:

تو نسبت به من در جایگاه هارون نسبت به موسی هستی جز این که تو پیامبر نیستی و [ سزاوار نیست که من بروم جز این که] تو جانشین من بر هر مؤمن پس از من هستی.

أبوبکر گفت: حدیث سفینه، از جهت نقل ثابت است، حمادبن سلمة و عوام بن حوشب و حشرج آن را از سعیدبن جمهان روایت کرده اند.(2)

البانی گوید: اسنادش صحیح، رجالش غیر از ابوبلج از رجال ثقه شیخین هستند، نامش یحیی بن سلیم بن بلج، که حافظ گوید: «بسیار راستگو، چه بسا که خطا کند.»

3) ما را حدیث کردند حسین بن علی و احمدبن عثمان، از محمدبن خالدبن عثمه از موسی بن یعقوب، از مهاجر بن مسمار، از عائشه دختر سعد، از پدرش که گفت: شنیدم رسول خدا روز جُحفه دست علی را گرفته بود و خطبه می خواند و حمد و ستایش خداوند را می کرد، سپس فرمود:

ای مردم! من ولیّ شما هستم. گفتند: راست گفتی ای رسول خدا. آنگاه دست علی را گرفت و بالا برد. و فرمود: این ولیّ من و ادا کننده از سوی من است.(3)

ص: 256

شرح حالش

أبوالشیخ اصفهانی گوید: «از جهت نگهداری و عفت در جایگاه شگفت انگیزی بود.»

این مردویه گفت: «حافظ بود و حدیث بسیاری داشت، المسند و کتاب ها را تالیف کرد.»

نسوی گفت: «از اهل سنت و حدیث بود. عبادت و امر به معروف و نهی از منکر داشت. ثقه، شریف و کهنسال بود.»

أبونعیم گفت:«فقیه و مذهبش ظاهری بود.

ذهبی گفت: «حافظی بزرگ، پیشوایی برجسته. پیگیر آثار پرتألیف، برای قضاوت به اصفهان آمد و دانش خود را در آنجا گسترد».(1)

ص: 257

ابن منادی گوید: «کسی در دنیا به اندازه او روایت نکرد جز پدرش احمد.»

خطیب گوید: «او ثقه، ثابت و فهمیده بود.»

ذهبی گوید: «امام، حافظ، ناقد، محدث بغداد، خویشتن دار، متدین، راستگو، دانای حدیث، پیگیر و با بصیرت نسبت به رجال بود.»(1)

ص: 258

ص: 259

ص: 260

شرح حالش

ذهبی در شرح حال او گوید: «رویانی، امام، حافظ، ثقه، محمدبن هارون، نویسنده المسند مشهور، از أبوربیع زهرانی حدیث نقل کرد... دارای مسافرتهای گسترده برای طلب حدیث و معرفت کاملی است، ابوبکر اسماعیلی از او روایت کرده است...

أبویعلی خلیلی او را ثقه دانسته و نوشتن کتاب هایی در فقه را برایش ذکر کرده است. در سال 307 درگذشت.»(1)

شرح حالش را، بنگرید: تذکرة الحفاظ: 2/752؛ مرآة الجنان: 2/249؛ البدایة و النهایة: 11/131؛ الوافی بالوفیات: 5/148؛ شذرات الذهب: 2/251 و کتاب های دیگر

ص: 261

ص: 262

گفت: حدیث علی بن سوید یعنی ابن عوف(1) از بریده درباره علی را برگرفتم. هنگامی که آن را نوشتم، جز یک شک خودم در آن که به جا ماند، از دست رفت.

گوینده ای گفت: چگونه جایز است این حدیث را بپذیرید، در حالی که در آن آمده است: «علی میان خود و اهل خمس که تقسیم کرد، سهم خود را آنچه بیان کردید قرار داد»، در حالی که او در آن شریک بود و جایز نیست که شخص تقسیم کننده برای خویش و برای دیگری باشد؟

پاسخ ما چنین است: او حق دارد در چیزی که با ولایت نسبت به اشیائی از این جنس تقسیم می شود، جایز است که او در آن شریک باشد، همانگونه که امام غنیمت ها را میان اهلش تقسیم می کند و خودش هم از آنان است. اگر امام چنین حقی داشت از آنچه گفتیم، کسی که او را بر این کار وا می دارد، می تواند غیر از او باشد که به جای او کار را انجام می دهد.

با سپاس خداوند و نعمت هایش، درستی این معنی نسبت به این حدیث روشن شد.»(2)

شرح حالش

طحاوی امامی بزرگ از پیشوایان این قوم، بلکه از مجتهدهای سرآمد است. شرح حال های نیکویی از او نوشته اند و در مدح و ستایش و توثیق و بزرگداشت او سخن به درازا کشانده اند، تا آنجا که بعضی در تالیف حالات و مناقب، او را منحصر به فرد دانسته اند. شرح حال او را بنگرید: وفیات الاعیان: 1/23؛ تذکرة الحفاظ: 3/808؛ مرآة الجنان: 2/281؛ البدایة و النهایة: 11/174؛ المختصر فی اخبار البشر: 2/84؛ الجواهر المضیئة: 1/102؛ النجوم الزاهرة: 3/240؛ سیر اعلام النبلاء: 15/27؛ طبقات القراء: 1/116؛ المنتظم: 6/250؛ شذرات الذهب: 2/288.

ص: 263

شرح حالش

از او حدیث نقل کرده اند: دار قطنی، ابن الجعابی، ابن شاهین، ابن الجندی، أبوزرعه رازی و دیگران.

از دار قطنی درباره اش سؤال شد. گفت: «ثقه مامون است.»

ذهبی گفت: «امام، حافظ، ثقه، پیشوا، موصوف به علم و صلاح و راستگویی و تلاش در بود. عمرش به درازا کشید و نامش شهرت یافت. در بغداد والایی همراه با قاضی محاملی به او پایان یافت.»(1)

افزون بر تاریخ بغداد و سیر أعلام النبلا، شرح حالش در این کتاب ها آمده است:

المنتظم: 6/334؛ تذکرة الحفاظ: 3/828؛ البدایة و النهایة: 11/207؛ شذرات الذهب: 2/331.

ص: 264

از حدیث اهل البیت.

و از اینجاست که به تشیع متهم شد و چه بسا که بعضی ها به این سبب او ار ناسزا گفته اند.

درباره شرح حال و ستایش های او بنگرید: تاریخ بغداد: 5/14؛ تذکرة الحفاظ: 3/839؛ مرآة الجنان: 2/311؛ الوافی بالوفیات: 7/395؛ البدایة و النهایة 11/209؛ سیر أعلام النبلاء: 15/340؛ و دیگر کتاب ها.

ص: 265

ص: 266

ص: 267

عساکر(1) و دیگران. او خود حدیث را از عبدالله با اسنادهای موجود در المسند و غیر آن روایت کرده است.

شرح حالش

از او حدیث نقل کرده اند: دارقطنی، ابن شاهین، حاکم، ابن رزقویه، باقلانی، برقانی، ابونعیم، ابن بشران، أزهری، ابن المذهب، جوهری و گروهی دیگر از بزرگان.

برقانی گوید: «صالح بود، پدرش پیوندی با دولت داشت، مسند برای فرزند آن سلطان بر عبدالله بن احمد خوانده شد و قطیعی حضور یافت. سپس بخشی از کتاب هایش در آب فرو رفت. آن قسمت را از کتابی که گفتند آن را نشنیده است، نسخه برداری کردند، از آن عیبجویی کردند و برای من ثابت شد که بسیار راستگو است جز این که کمی ابله است.

در حضور حاکم او را سست دانستم، از این کارم عیبجویی کرد و وضع او را نیکو شمرد و گفت: او استادم بود.

سلمی گفت: از دار قطنی درباره اش پرسیدم، گفت: ثقه پرهیزکاری قدیمی است و شنیدم که مستجاب الدعوة است.»(2)

ص: 268

سخاوت بود. میان علما و خردمندان هر دو فرقه درباره ابوبکر اختلافی نیست.

حمزة السهمی گفت: از گروهی، از جمله حافظ ابن المظفر شنیدم که درباره نیکویی قرائت ابوبکر سخن می گفتند و گفتند: در تمام مجلس ها مقدّم بود.

ذهبی گفت :اسماعیلی، امام، حافظ، حجت، فقیه، شیخ الاسلام، صاحب صحیح و بزرگ شافعی ها است.

نیز بنگرید: الانساب - الاسماعیلی؛ المنتظم: 7/108؛ طبقات السبکی: 3/7؛ النجوم الزاهرة: 4/140؛ تذکرة الحفاظ: 3/947؛ سیر أعلام النبلاء: 16/292؛ البدایة و النهایة: 11/298؛ الووافی بالوافیات: 6/213؛ و کتاب های دیگر.

ص: 269

ص: 270

384 درگذشت، به نیکی از او ستایش شد و مردم او را تشییع کردند.»(1)